«Ἑκαταῖος κατ’ ὄνειρο[ν]».Βρέθηκε στο Παλιό Πυλί η επιγραφή 2ου-1ου αιώνα π.Χ από τον L.Ross, δημοσιεύθηκε στο Inscr.Graecae Ineditae II[1842]. Βρίσκεται στο Αναγνωστήριο της Σύμης κατά τον W.Paton.
Το έρημο αλλά γραφικότατο σήμερα Παλιό Πυλί έχει πλούσια γεωλογική ιστορία, σε αυτή οφείλεται η εξέχουσα στρατηγική θέση του όπως και οι φυσικοί πόροι του [καολίνης, χαλκός, ασήμι, σίδηρος,νερό, κά].
Ο οχυρός λόφος του Κάστρου του Παλιού Πυλιού [σκίτσο Αθηνάς Ταρσούλη, Αύγουστος 1946] κείται πάνω σε τεφρόλευκους ασβεστόλιθους που δημιουργήθηκαν στην αρχαία θάλασσα της Τηθύος, την εποχή που κυριαρχούσαν στην Γη οι δεινόσαυροι, πριν από περίπου 161-145 εκ.χρόνια.
Η γύρω από το ύψωμα περιοχή φέρει ίχνη προϊστορικής κατοίκησης και κυκλώπεια τείχη με λείψανα μυκηναϊκής περιόδου στα ΒΔ και ΝΑ του.
Τα μυκηναϊκά ευρήματα που εντοπίστηκαν από τους R. Hop-Simpson και J.F.Lazenby,είναι μεταγενέστερα του 14ου αιώνα π.Χ. Ακολούθησαν οι Δωριείς τον 11ο αιώνα π.Χ.
Ο «Μυστράς της Δωδεκανήσου» ιδρύθηκε στις πλαγιές ενός υψώματος τον 11ο αιώνα μ.Χ και προστατεύεται από μια ακρόπολη στην κορυφή.
Έχει φτιαχτεί από ντόπια υλικά αλλά δεν ήταν εύκολο έργο η κατασκευή του.
Τμήματα από τα τείχη του που έχουν διασωθεί είναι πράγματι εντυπωσιακά, βρίσκονται σε ύψη 270-300μ. από την επιφάνεια της θάλασσας.
Τα κατασκεύασαν επιδέξιοι τεχνίτες, σμιλεύοντας εκατοντάδες τόνους από ανω-ιουρασικές πέτρες ασβεστολιθικής σύστασης. Σε ορισμένα σημεία είναι στοιβαγμένες η μία πάνω στην άλλη και στερεώνονται μόνο με το βάρος τους.
Οι κατασκευαστές προτίμησαν σχεδόν εξ' ολοκλήρου τον ασβεστόλιθο ενώ απέφυγαν το γειτονικό και δύσκολο σε λάξευση γρανιτοειδές της περιοχής, τον χαλαζιακό μονζονίτη.-ένα νεότερο πέτρωμα που προήλθε από μάγμα, προϊόν ηφαιστειακής δραστηριότητας το οποίο διείσδυσε στους παλαιότερους ασβεστόλιθους, πριν από 12 εκ.χρόνια δηλαδή στο ανώτερο Μέσο Μειόκαινο.
Το Παλιό Πυλί περιβάλλεται από ένα σύστημα με ενεργά τοπικά ρήγματα που έχουν διαμορφώσει την περιοχή. Ωστόσο, αυτά δεν έχουν δραστηριοποιηθεί κατά τους ιστορικούς χρόνους.
Το κάστρο και ο οικισμός του υπέστη τρομερές ζημιές από τον φοβερό σεισμό του 1493 που εκδηλώθηκε μόλις 17χλμ. από το εκτιμώμενο σεισμικό επίκεντρο.
Τα ερείπια του φέρουν σημάδια εκτός από οθωμανικές επιθέσεις, από το σεισμικό γεγονός που συγκλόνισε και γκρέμισε πολλά κάστρα του νησιού [Αντιμάχειας,Νεραντζιάς, Κεφάλου].
Ηταν από τους φονικότερους του νησιού με μέγεθος 6,8 βαθμών, πιθανότατα προήλθε από το ρήγμα Θολάρι της Καρδάμαινας. Του κύριου συμβάντος προηγήθηκε μια δίχρονη προσεισμική ακολουθία που κατέληξε στον πολύ καταστρεπτικό σεισμό.
Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Giussepe Gerola [1877-1938], γνωστός για την ενασχόλησή του με την αποκατάσταση μνημείων, επισκέφθηκε το Παλιό Πυλί και ανέφερε:«Στην τοποθεσία του Πυλιού υπάρχει μια καστροπολιτεία που λόγω της πλεονεκτικής της θέσης τη θεωρούσαν ως ένα από τα ισχυρότερα φρούρια του νησιού.
Τώρα η πόλη είναι εντελώς εγκαταλελειμμένη, οι κάτοικοι έχουν μετακομίσει στο νέο χωριό πιο κάτω.
Ο χώρος ονομάζεται Παλιό Πυλί και η κορυφή ονομάζεται Κάστρο.
Είναι ένα απότομο βουνό, που ανήκει στην κύρια αλυσίδα του νησιού, το οποίο κλείνει την κάτω έξοδο μιας αρδευόμενης κοιλάδας του βουνού.
Το ίδιο το βουνό, πολύ απότομο στις άλλες πλευρές, καταλήφθηκε στη νότια πλευρά -με θέα στα βουνά από πολλά σπίτια τα οποία όχι μόνο κατεβαίνουν στην κοιλάδα, αλλά επίσης ανεβαίνουν τα βουνά πίσω τους: τελικά, όλα είναι κατεστραμμένα, εκτός από λίγα που ανακαινίστηκαν πρόσφατα.
Η οχύρωση δεν είναι καλά καθορισμένη, με την έννοια ότι διάφορα τείχη κατηφορίζουν προς τα κάτω από την οχυρωμένη κορυφή ομόκεντρα, συχνά συγχέονται με τα ίδια τα σπίτια. Ένας τελευταίος κάτω κύκλος αγκαλιάζει τη μεγαλύτερη συγκέντρωση σπιτιών στην κοιλάδα, στους πρόποδες του βουνού.
Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη - αν και έχει καταστραφεί - είναι η μνημειακή πύλη που βλέπει δυτικά - πλαισιώνεται από δύο κόγχες με τριπλές τοξωτές καμάρες από τούβλα.
Προφανώς είναι βυζαντινής περιόδου, ίσως από τον 12ο αιώνα ή εκεί γύρω.
Στην κορυφή οι οχυρώσεις περιέχουν μεγάλες στέρνες. Μερικές μικρές εκτάσεις οχυρωμένου τείχους εκτείνονται επίσης πάνω από τους βόρειους βράχους.
Η βυζαντινή εκκλησία της Παναγιάς περιλαμβάνεται στον προαναφερόμενο χαμηλότερο περίβολο, χτισμένο σε μεγάλο βαθμό με παλαιότερο υλικό. Έχει τοίχους στολισμένους με μια σειρά από καμάρες που στηρίζονται σε μαρμάρινες κολώνες. Στο εσωτερικό της, μερικές ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες, αρκετά καλά διατηρημένες, θα μπορούσαν να αποδοθούν στον 14ο αιώνα».
Ο Ιάκωβος Ζαράφτης προσθέτει ότι ο οικισμός και το κάστρο εγκαταλείφθηκε το 1813 ή κατ' άλλους το 1830 εξαιτίας επιδημίας, που αποδεκάτισε τον πληθυσμό.
Οι κάτοικοι του αποφάσισαν να μετεγκατασταθούν βορειότερα στο σημερινό Πυλί.
Η αιτία μάλλον ήταν ένα νόσημα που προκλήθηκε από βακτήριο, το «Δονάκιο της χολέρας»[Vibrio cholerae].
Η χολέρα οφείλεται στην κατανάλωση μολυσμένου νερού ή τροφής.
Η μόλυνση από το βακτήριο αποδεκάτισε τους κατοίκους του με αποτέλεσμα να μετακινηθούν στο Αμανιού όπου ιδρύθηκε ο πρώτος συνοικισμός του νεοσύστατου Πυλιού, μετά το τρομερό «θανατικό».
To 1852 o αρχαιολόγος L.Ross είδε το κάστρο και το χωριό εγκαταλειμμένο.
Τμήματα του φαίνεται ότι επισκευάστηκαν μετά την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς το 1522.
Το Παλιό Πυλί σήμερα είναι δεντρόφυτο και συναντάται απέναντι από τον λόφο του Ψωριάρη.
Ο κατακερματισμένος ασβεστόλιθος, η επαφή του νεότερου μονζονίτη με το αρχαιότερο καρστικό σύστημα, οι μυλωνίτες ως προϊόντα της μετατόπισης των ρηγμάτων,τα ανάστροφα και κανονικά ρήγματα καθώς και το μαγευτικό ρέμα/μισγάγγεια του Αμανιού καθημερινά χαρίζουν αξέχαστες στιγμές σε κάθε επισκέπτη.
Το όξινο νερό που ενεργούσε εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια στο διαλυτό βραχώδες υπόστρωμα από ασβεστόλιθο δημιούργησε το χαρακτηριστικό καρστικό τοπίο με λόφους από ψώρα του Ψωριάρη, τις μικρές καταβόθρες,τις αμαξοτροχιές και γλυφές [μικρά επιφανειακά κανάλια ροής του νερού], τις κουρτίνες ή ρύσεις που σχηματίζονται από λεπτές μεμβράνες νερού οι οποίες ρέουν αργά πάνω σε μια κεκλιμένη πλευρά επιφάνειας και τα σπήλαια που έπαιξαν σημαντικό ρόλο ως καταφύγιο των γηγενών κατά την διάρκεια της ιστορίας του νησιού.
Το Παλιό Πυλί ως οικισμός ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα από τον Όσιο Χριστόδουλο ο οποίος έφτασε στην Κω από την Στρόβιλο της Χερσονήσου Αλικαρνασσού.
Αργότερα πήγε στην Πάτμο, όπου ίδρυσε το 1088 την περίφημη μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου.
Στο Κάστρο, το 1449, συγκεντρώθηκαν οι Κώοι μετά από διαταγή του μάγιστρου de Lastic για να προστατευτούν από επικείμενη επιδρομή κατά την πολιορκία της Κω από τους Οθωμανούς, ενώ το 1457 εδώ βρίσκουν καταφύγιο κάτοικοι της.
Το 1523 η Κως καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Τρία χρόνια αργότερα οι χριστιανοί κάτοικοι του κάστρου επαναστάτησαν και παρέμειναν κύριοι του φρουρίου μέχρι να καταληφθεί ξανά από τους Οθωμανούς [Marino Sanuto].
Στο κάστρο σώζονται 3 περίβολοι: O πάνω περίβολος καλύπτει την κορυφή του λόφου, ενώ ο κάτω περιλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση στα Α, Δ και Ν του περιβόλου I.
Στην περιοχή στα Βόρεια του περιβόλου I σώζονται τείχη σε πολύ χαμηλό σωζόμενο ύψος που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η περιοχή ήταν τειχισμένη [περίβολος III]. Εκτός από την κρήνη, λιθόστρωτους δρόμους και τις ερειπωμένες οικίες υπάρχουν και τρεις ναοί: Άγιος Αντώνιος, Παναγία των Καστριανών και Άγιοι Ασώματοι.
Η περιοχή είναι πλούσια σε νερά και πηγές λόγω του εδάφους και της θέσης στις υπώρειες της οροσειράς του Δίκαιου.Οι πηγές ως επί το πλείστον συναντώνται σε πλουτωνικό υπόβαθρο που περιβάλλεται από παλαιότερο ασβεστόλιθο ο οποίος διαμορφώθηκε στην αρχαία υποθαλάσσια οροσειρά του Γαβρόβου.
Γεωδίφης[ geogeodifhs.blogspot]
