1.Στον απόηχο εορτασμού δύο επετείων, μιας θλιβερής(Μικρασιατική καταστροφή-1922) και μιας χαρμόσυνης(Ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου -1947), σκέφτηκα ότι αξίζει να γίνουν μερικά πράγματα γνωστότερα ,που συνδυάζουν τα δύο ιστορικά γεγονότα.Χάρις εις τον κ.ΒασίλειοΦραγκουλόπουλο, ιστοριοδίφη εκ Νάξου, τον οποίο ευχαριστώ δημοσίως, τέθηκε στη διάθεση μου πριν από κάποιο χρονικό διάστημα, μια άγνωστη πτυχήγια τους Δωδεκανήσιους Ιστορικούς, Φιλίστορες και λοιπούς ενδιαφερόμενουςγενικά πολίτες ,και γενικά την δωδεκανησιακή Ιστοριογραφία, της δράσης του Δημητρίου Γούναρη,.
Στην αθηναϊκή-αντιβενιζελική εφημερίδα ΠΟΛΙΤΕΙΑ, που εξέδιδε στον Μεσοπόλεμο ο εκ Λέρου καταγόμενος Θεολόγος Νικολούδης, στο φύλλο της 30ης Μάιου 1926,δημοσιεύτηκε,ως πρωτοσέλιδο μάλιστα, μια ιδιόχειρη επιστολή του Δημητρίου Γούναρη,της οποίας το κείμενο παρατίθεται inextensor(υπό 2). Λόγω του δυσανάγνωστου γραφικού χαρακτήρα του συντάκτη της και προφανώς έπειτα απόπαρεμβάσειςαναγνωστών, ο εκδότηςπροχώρησε ,τρειςημέρεςαργότερα σε αναδημοσίευσης ,ομοίως ως πρωτοσέλιδο,της επιστολής.
Ως αφορμή για την (πρώτη)δημοσίευσηπου έφερε τον τίτλο:ΜΙΑ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ Δ.ΓΟΥΝΑΡΗ ΕΠΙ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΟΥ,υπήρξε η αναμόχλευση του ζητήματος της εθνικής αποκαταστάσεως των Δωδεκανήσων, στη δεκαετία του 1920,μετά την συνθήκη της Λωζάννης στα 1923,που μετέτρεψε την στρατιωτική κατοχή των νησιών εκ μέρους της Ιταλίας, σε dejureκυριαρχία της και πριν από την μεγάλη στροφή της εξωτερικής πολιτικής του Ελευθέριου Βενιζέλου στα 1928 σχετικά με το μέλλον των νησιών.
Το 1926,χρονιά δημοσίευσης στον Τύπο της επιστολής του Δημητρίου Γούναρη, επί δικτατορίας Θεόδωρου Πάγκαλου( το όνομα του οποίου, παρεμπιπτόντως ως Έλληνα κυβερνήτη μνημόνευσε σε θρησκευτική τελετή-δοξολογία στη Κω, ο αρχιμανδρίτης Φιλήμων Φωτόπουλος, τιμωρηθείς από τις ιταλικές Αρχές για τον λόγο αυτό), σηματοδοτείται από το πρώτο σημαντικόρήγμα στο προνομιακό καθεστώς των νησιών, με την έκδοση την Πρωτοχρονιά μάλιστα, τοπικού διατάγματος, για τα εκπαιδευτικά πράγματα(απώλεια κυρίως της εποπτείας της ορθόδοξης εκκλησίας επί των ελληνικών σχολείων), που σηματοδότησε,μαζί με την συνεχόμενη πρόκληση θέματος της Αυτοκεφαλίας της δωδεκανησιακής εκκλησίας , την έναρξηυπό τον κυβερνήτη MarioLago του προγράμματοςΕξιταλισμού των κατοίκων,με σχετικά ήπιες, κατ αρχήν, μεθόδους.
Στο εισαγωγικό σημείωμα της εφημερίδας, που προτάσσεται της αναδημοσίευσης της επιστολής, αναφέρεται ως αφορμή κάποια δήλωσηγια το καθεστώς των Δωδεκανήσων,άγνωστη σε μένα,του ιταλού πρωθυπουργού BenitoMussolini,ενώ υπολανθάνει, κατά την άποψη μου, η προσπάθεια του εκδότη της εφημερίδας προς αποκατάστασητης μνήμης του τέως πρωθυπουργού, που μέσα από τις διατυπωμένες σκέψεις του, προβάλλεται η συστράτευση του, προς την ακολουθούμενη τότε εθνική Πολιτική ως προς το μέλλον των Δωδεκανήσων.
Όπως έχει δημοσιευτεί η επιστολή Γούναρη, δημιουργεί ορισμένα ερωτήματα: Δεν υπάρχει ημερομηνία και τόπος σύνταξης της, ούτε και το όνομα του αποδέκτη της, ο οποίος φαίνεται ότι είχε τακτική αλληλογραφία με τον Δ.Γούναρη και τον ενημέρωνε τακτικά για τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, τα γραφόμενα στον Τύπο κλπ. Ίσως να επρόκειτο για τον ίδιο τον εκδότη της εφημερίδας, που δημοσίευσε την επιστολή, δηλαδή για τον Δωδεκανήσιο Θεολόγο Νικολούδη, πολιτικό φίλο του, όπως και του Ιωάννη Μεταξά, του οποίου διατέλεσε μάλιστα υφυπουργός Τύπου και Τουρισμού κατά την διάρκεια του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου(1936-1941).
Όπως είναι γνωστό, ο Δημήτριος Γούναρης, ο Ιωάννης Μεταξάς και άλλοι Ομοϊδεάτες τους της λεγόμενης αντιβενιζελικής-ουδετερόφιλης παράταξης, μετά την επικράτηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, στη διάρκεια του πρώτου διχασμού, διέφυγαντο 1917 στη Σαρδηνία, προκειμένου να μην συλληφθούν από τους Γάλλους και εξοριστούν στη Κορσική, ενώ του χορηγήθηκε πολιτικό άσυλο στις 6η Δεκεμβρίου του 1918. Η Ιταλική κυβέρνηση αρνήθηκε έκτοτε να τους εκδώσει παρ’ όλες τις ασκηθείσες πιέσεις και έτσι ο Γούναρης εγκαταστάθηκε αρχικά στην Πίζα και έπειτα στη Σιένα αφού είχε χορηγηθεί η άδεια ελευθέρας κινήσεως εντός της Ιταλίας για αυτόν και στους συντρόφους του.Φαίνεται λοιπόν ότι η αλληλογραφία, μέρος της οποίας είναι και η παρούσα επιστολή,συντάχθηκε στην Ιταλία,κατά την διάρκειατης εκούσιας εξορίας του συντάκτη της . Μάλιστα, στο φύλλο της αναδημοσιευσάσης της επιστολής εφημερίδας,ο εκδότης της (προφανώς και αποδέκτης) ανυπόγραφα κάνει λόγο για την Πίζα της Ιταλίας,από οπού ταχυδρομήθηκε η επιστολή. Δοθέντος ότι ο Δ.Γούναρης επέστρεψε από την Ιταλία στη Κέρκυρα στις 10 Οκτωβρίου του 1920 και σχεδόν αμέσως στις 17 Οκτωβρίου ίδρυσε το «Λαϊκό κόμμα», όπως μετονόμασε το «κόμμα των Εθνικοφρόνων», με κύρια (ανεκπλήρωτη στη συνέχεια) προεκλογική δέσμευση την αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων από τη Μικρά Ασία,η επιστολή πρέπει να συντάχθηκε μετά την καταγγελία του συμφώνουTittoni-Βενιζέλου.Αυτό προκύπτειαβίαστα και από το περιεχόμενο της επιστολής με βάση τα αναφερόμενα σε αυτή και την χρονική αλληλουχία των ιστορικών γεγονότων.Συγκεκριμένα:
Μετά την ανακωχή,που σηματοδότησε το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και μέχρι την συνθήκη των Σεβρών,υπογράφεται στις 29 Ιουλίου 1919 διμερής Συνθήκη μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας. Η Συνθήκη αυτή, γνωστή υπό το όνομαΣυνθήκηTittoni-Βενιζέλου αναπτέρωσε τις ελπίδες του Δωδεκανησιακού λαού, καθόσον σύμφωνα με τους όρους της, η Ιταλία παραχωρούσε στην Ελλάδα αμέσως την κυριαρχία της Δωδεκανήσου, εκτός της Ρόδου, η οποία θα παραδιδόταν μετά πενταετία μετά από δημοψήφισμα, ενώ προβλέπονταν σύνδεση με την εξέλιξη του Κυπριακού και την στάση της Αγγλίας. Με την ίδια Συνθήκη η Ιταλία, εκτός από τα Δωδεκάνησα παραχωρούσε στην Ελλάδα και τη Βόρειο Ήπειρο.Θα πρέπει πάντως να λεχτεί ότι η συμφωνία Tittoni-Βενιζέλου, όπως επισημάνθηκε από έγκριτο Ιστορικό μας (Βλ.Μαρκεζίνη,Πολιτική ιστορία της νεωτέρας ελλάδος.τομ.4ος.Αθήνα 1968,299),ενεφανιζε κρίσιμο ασθενές σημείο, στο μέτρο, που εξαρτούσε την ισχύ της (πέραν της αβέβαιης στάσης της Αγγλίας αναφορικά με την Κύπρο και την απόδοση της στην Ελλάδα), από την ικανοποίηση των ιταλικών επιδιώξεων στην Μικρά Ασία.Ένα χρόνο αργότερα, στις 22 Ιουλίου 1920, αιφνιδίως καταγγέλλεται με ρηματική διακοίνωση από την Ιταλία η προαναφερθείσα Συνθήκη, προς μεγάλη απογοήτευση της Ελλάδας και των απανταχού Δωδεκανησίων.Για να εκτιμηθεί καλυτέρα η αξιολογική τοποθέτηση του Δημητρίου Γούναρη, παραθέτω ,πριν από την επιστολή του, την ιταλική διακοίνωση ,που επέδωσε στον πρεσβευτή μας στη Ρώμη, ο ιταλός υπουργό Εξωτερικών ΚάρλοΣφόρτσα, της οποίας το περιεχόμενο μάλλον γνώριζε ο Δημήτριος Γούναρης, όπως συνάγεται από την επιστολή του:
"...Η περί της Μικράς Ασίας απόφασις των Συμμάχων και αι διαβεβαιώσεις των εθνικοφρόνων του Αλβανικού λαού εδημιούργησαν δια την ΙταλικήνΚυβέρνησιν την ανάγκην να τροποποιήση τους σκοπούς της τους οποίους προετίθετο να επιτύχη και καθορίσηνέανπολιτικήν αναφορικώς προς την περιφρούρησιν των συμφερόντων της εις τας Χώρας αυτάς. Ούτως εχόντων των πραγμάτων η απόφασις η ληφθείσα ως βάσις της μεταξύ των δύο υπουργών των Εξωτερικών της Ιταλίας και της Ελλάδος, προς καθορισμόν εκ συμφώνου της τηρητέας κατευθύνσεως ευρέθη ουσιαστικώς μεταβληθείσα. Επομένως κατά τα καθορισθέντα ρητώς εις το άρθρον 7 της Συμφωνίας ταύτης, η Ιταλία αναλαμβάνει την πλήρη αυτής ελευθερίαν δράσεως ως προς όλα τα σημεία περί των οποίων η Συμφωνία αυτή πραγματεύεται. Εν τούτοις η Ιταλική Κυβέρνησις εξακολουθεί διαπνεομένη υπό της αυτής εγκαρδίου επιθυμίας προς συνεννόησιν επί των αμοιβαίων συμφερόντων, δεν αμφιβάλλει δε ότι και η Ελληνική Κυβέρνησις διαπνέεται υπό της αυτής επιθυμίας. Ελπίζει δε ότι εξετάζουσα εκ συμφώνου την νέανκατάστασιν, θέλει φθάσει εις συνεννόησινικανοποιητικήν, υποκειμενική εις τινας όρους. Η παρούσα ανακοίνωσις, αναφερομένη εις συνεννόησιν, η οποία όπως συνεφωνήθη πρέπει να μείνη μυστική, πρέπει να θεωρηθή απόρρητος,
Η επιστολή του Δημητρίου Γούναρη, συνετάγει προφανώς μετά την δυσάρεστη αυτή εξέλιξη και πριν την επιστροφή του στη Αθήνα ,σε εκπλήρωση προηγηθέντος σχετικού αιτήματος του αποδέκτη της επιστολής, που προφανώς αγωνιούσε(ως Δωδεκανήσιος, αν τελικά πρόκειται για τον Θεολόγο Νικολούδη,που σημειωτέον, πέραν της πολιτικής τοποθέτησης του, πιστώνεται με την λήψη της πολιτικής απόφασης για την για την ίδρυση του συντάγματος Δωδεκανησίων εθελοντών στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου,ίσως δε και του δωδεκανησιακού τάγματος στη Φάλαγγα Ελλήνων Αιγύπτου-ΦΕΑ) για τις επιπτώσεις της ιταλικής υπαναχώρησης . Σε αυτήν την επιστολή αξιολογείται από τον Δημήτριο Γούναρη αρνητικά η ιταλική μεταστροφή με εύστοχα επιχειρήματα, μάλιστα δε χωρίς δισταγμό, αν και η ιταλική κυβέρνηση σε προσωπικό επίπεδο τον είχε, κατά τα προλεχθέντα, ευνοήσει χορηγώντας του πολιτικό άσυλο.Στην επιστολή διατρανώνεται η Ελληνικότητα της Δωδεκανήσου και εκφράζεται η ευχή, για ευνοϊκότερες ευκαιρίες στο Μέλλον.Χάριν της πληρότητας πρέπει να λεχθεί επιπροσθέτως ότι τον Αύγουστο του ίδιου έτους 1920 υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών και με τη νεώτερη συμφωνία Bonino-Βενιζέλου επικυρώνεται σχεδόν, το σύμφωνοTittoni-Bενιζέλου, με τη διαφορά ότι, το δημοψήφισμα για τη Ρόδο θα διενεργούταν μετά από 15 χρόνια,διάστημα,κατά την ιταλική πλευρά ικανό, προκειμένου να πετύχει στο μεταξύ τον Εξιταλισμό των νησιών. Άλλοθέμα βέβαια είναι ότι ο ίδιος Έλληνας πρωθυπουργός, Ελευθέριος Βενιζέλος,λίγα χρόνια αργότερα(Φθινόπωρο 1928)ενταφίασε το Δωδεκανησιακό ζήτημα, με την γνωστή δήλωση του στη Ρώμη προς τους έλληνες δημοσιογράφους ,μεταξύ των οποίων βρίσκονταν ο συμπατριώτης μας Ιωάννης Γκίκας ,που του έθεσε και το σχετικό ερώτημα:«Δωδεκανησιακό ζήτημα δεν υφίσταται μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας όπως δεν υφίσταται και το Κυπριακόν μεταξύ Ελλάδος και Μεγάλης Βρετανίας. Όπως δε η Κύπρος δενημπόδισεν επί ήμισυ αιώνα αφότου κατέχεται υπό της Μεγάλης Βρετανίας, τας αρίστας προς την τελευταίανταύτην σχέσεις της Ελλάδος, δεν δύναται και δεν πρέπει και η Δωδεκάνησος να εμποδίσει την ανάπτυξινσχέσων φιλίας και εμπιστοσύνης μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας χάριν των ευρυτέρων εθνικών συμφερόντων».
2.Το κείμενο της επιστολής του Δημητρίου Γούναρη έχει ως εξής:
Ευχαριστώθερμώςδιαταςεφημερίδας, ας έλαβονκαιτηνεπιστολήν σας μετααποκόμματα.Περίτουζητήματος, περίουζητείτετηνγνώμηνμου,νομίζωότιέχωμενεντελώςδίκαιον.Καίτοιμηέχωνυπ΄όψιντηνσυμφωνίανμετάτουTittoni ,δεννομίζωότιρήτρατιςαυτής,δίδειτηΙταλίατοδικαίωμα,ναακυρώσειτηνυποχρέωσηναπαραδώσειταςνήσους.Καιτούτοδιότιανυπήρχετοιαύτηρήτραθατηνεπεκαλούντο,ουδεμίαδεεφημερίςανέφερετοιούτοτι.Επικαλούνταιμόνογενικούςλόγουςπροφανώςαβασίμους. ΔιότιηΕλλάςδενανέλαβανβεβαίωςνακάμειαυτήπαραχωρήσειςτουρκικώνχωρώνειςτηνΙταλίαν,αλλάναμηαντιδράσειδιαιδίωνδιασταυρουμένωναξιώσεωνειςταςεντησυμφωνίαορισθείσας παραχωρήσειςειςτηνΙταλίαν.ΠροδήλωςδεηΕλλάςδενδιετύπωσετοιαύταςαξιώσεις,ουδ’έλαβετίποτεαπόόσαεντησυμφωνίααπεδέχθηναδοθούντηΙταλία.ΑνδενεδόθησαντηΙταλίαυπότουανωτάτουσυμβουλίουκαιειςαυτόέστερξενηΙταλία, βεβαίωςαυτόδεναφοράτηνΕλλάδαούτεταςπροςαυτήνυποχρεώσειςτηςΙταλίας.ΑλλωςηΙταλίαόχιμόνοδενκατήγγειλεειςτοιούτονλόγοντηνσυμφωνίανωςδενείχενδικαίωμανακάμει,αλλ’απεναντίαςκαιότανδιετυπώθηητουρκικήσυνθήκη,ωςέχει,υπεσχεθηδιατουΣιαλόγιατηντήρησιντηςσυμφωνίας.ΕάνειςταύταπροστεθηότιπρόκειταιπερίνήσωνκαθαρώςελληνικώνκαιότιηΙταλίαουδένέχειειςτηνθάλασσανεκείνηνίδιονσυμφέρον,αφούείναιηναγκασμένηναεγκαταλείπει πανυπερθαλασσιονσυμφέρονμέχρικαιαυτούτουΑυλώνος,καθίσταταιεκτόςαμφιβολίαςτοδίκαιονημώνδι΄ολαςταςνήσουςκαιθαείναιανωμαλίαηκράτησιςέστωκαιnμόνοντηςΡόδου,ήτιςάλλωςείναιησπουδαιοτέρα.Ελπίζωότιηεπεμβασιςτωνάλλωνδυνάμεωνθαεπιφέρειτηνσυνενόησιν.Ανόχι-αςευχηθωμεννααποβείειςκαλόνηματαίωσητηςυπογραφήςδιακαλύτερεςυπέρημώνδιαρυθμίσεωςτηςσυνθήκηςαναγνωριζομένωνπληρέστεροκαιευρύτεροντωνεθνικώνμαςδικαίωνενΜ.ΑσίακαιΘράκη.Αυταίείναιαισχετικαι προςτοζήτημα,ογράφετε,παρατηρήσειςμου,άνευιδιαιτέραςτινόςσημασίας,διότιείναιπρόδηλοςειςπάνταεκτωνμέχριτούδεγνωστώνπραγμάτων.
Μετάφιλικώνχαιρετισμών
Δ.Γούναρης
3.Στη Πολιτική λέγεται ότι τα λάθη, ιδίως μάλιστα τα ακούσια, είναι χειρότερα από τα εγκλήματα. Ο εκ Πατρών έλληνας Πολιτικός των αρχών του 20ου αιώνα,Δημήτριος Γούναρης(1867-1922), από την θέση του ως ανεύθυνη Αντιπολίτευση και στη συνέχεια ως υπεύθυνη κυβέρνηση, με τις πράξεις και παραλείψεις του στο μικρασιατικό ζήτημα (1919-1922) επιβεβαίωσε, με το τραγικό του τέλος, τα Παραπάνω. Η δίκη και στη συνέχεια η εκτέλεση του, «επί εσχάτη προδοσία», κατά το κατηγορητήριο, για την, επί της Πρωθυπουργίας του, επισυμβάσα μικρασιατική καταστροφή, υπαγορεύτηκε από την raisond’ etat (συμφέρον του κράτους) της ταραγμένης εκείνης εποχής, όπως παραδέχτηκαν μεταγενέστερα όλοι οι Πρωταγωνιστές της περίφημης «Δίκης των έξη», όπως πέρασε η δικαστηριακή διαδικασία, στο συλλογικό υποσυνείδητο και την τρέχουσα Ιστοριογραφία μας.
Hεθνικά επωφελής κατάληξη του Δωδεκανησιακού επιβεβαίωσε εξάλλου τις επισημάνσεις του ΝικολόΜακιαβέλλι, όταν στο πασίγνωστο έργο του Ο ΗΓΕΜΩΝ,διαπίστωνε, με διαχρονική αξία τα ακόλουθα: «Δεν έχει νόημα να τηρεί ο Ηγέτης τις αποφάσεις τουόταν εξέλιπαν οι λόγοι που τον έκαναν να τις πάρει.Εκτός αυτού, και οι άλλοι, επίσης, δεν πρόκειται να τηρήσουντις δικές τους αποφάσεις, αν εκ των υστέρωνκρίνουν πως δεν τους συμφέρει να τις τηρήσουν.Η συνταγή να αλλάζει ο Ηγέτης της αποφάσεις του ανάλογαμε το συμφέρον του θα ήταν ανήθικη, αν ήταν ηθικοίοι άλλοι άνθρωποι. Επειδή όμως οι περισσότεροιδεν είναι ηθικοί, για αυτό θα πρέπει ο Ηγέτης να προσαρμοσθεί». Σίγουρα θα είχε υπόψη του τα παραπάνω ο επονομασθείς Πατέρας της Νίκης του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου,ΟυΐνστωνΤσώρτσιλ ότανδιαβεβαίωνε τον ΙωάννηΜεταξά στο περίφημοτηλεγράφημασυμπαράστασης της 28/101940 : «….Θα σας παράσχωμενπάσανδυνατήνσυνδρομήν, θα πολεμήσωμενμαζί σας τον κοινόνεχθρόν και μαζί θα μοιρασθώμεν την νίκην μας»,που ο Έλληναςπρωθυπουργός στις επακολουθήσασες δηλώσεις του προς τους δημοσιογράφους στο ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας, εξέλαβε ματαίως ως γραπτή υπόσχεση της Αγγλίας για ικανοποίηση των εθνικών πόθων. Δυστυχώς η αγγλική Πολιτική υπήρξε, τότε τουλάχιστον αλλά και σε όλη την διάρκεια του πολέμου, αρνητική για τα θέματα της Δωδεκανήσου, αφενός για να μην δυσαρεστηθεί η Τουρκία(η συμμαχία ή έστω η Ουδετερότητα της οποίας άξιζεπερισσότερο ,ενώ η Ελλάδα ανήκε στους δεδομένους φίλους της,που δεν χρειάζονταν Δελεασμού) και αφετέρου για να μην δημιουργηθεί προηγούμενο για τους Ελληνοκυπρίους,που μετά μάλιστα την εξέγερση τους στα 1930 και την μετέπειτα δράση τους για Ένωση, διέψευσαν τραγικά τον Ελευθέριο Βενιζέλο για τις δηλώσεις του στα 1928 στη Ρώμη!
4.Και μια επισήμανση ακόμη, τώρα που η πάροδος μεγάλου χρονικού διαστήματος από την ενσωμάτωση επιβάλλει μια ψυχραιμότερηαξιολόγηση των ιστορικών δεδομένων της εποχής εκείνης.Τα νησιά δεν δόθηκαν στην Ελλάδα, σε εκπλήρωση υπόσχεσης της Αγγλίας,που δεν δόθηκε ποτέ άλλωστε ,αλλά κατά ένα μεγάλο ποσοστό λόγω ευνοϊκών συγκυριών(τύχη),για τις οποίες μάλιστα ο Νικολό Μακιαβέλι προσδίδει βαρύτητα 50%(Η αλήθεια είναι πως η τύχη ορίζει τις μισές μας πράξεις αλλά αφήνει σε μας να κανονίσουμε τις άλλες μισές.).
Η Ελλάδα και η Δωδεκάνησος, πέραν των ανυπολόγιστων θυσιών ,κινητοποιήσεων και διαρκών προσπαθειών υπήρξε στο τέλος και τυχερή. Βρέθηκε στο τέλος του πολέμου στην πλευρά των Νικητών(όπου την εξώθησε η απρόκλητη ιταλική και στη συνεχεία γερμανική επίθεση το 1940 και 1941).Η Ιταλία, χωρίς να προκληθεί, κήρυξε το 1940 τον πόλεμο εναντίον των δυτικών συμμάχων(Αγγλίας-Γαλλίας αρχικά), με αποτέλεσμα να καταστραφεί και να απολέσει ανθρώπινους και υλικούς πόρους, τις αποικίες και λοιπά πλεονεκτήματα και φυσικά την Κτήση του Αιγαίου. Η Τουρκία αντίθετα επέλεξε την Ουδετερότητα,που της διασφάλισε μεν την αποφυγή θυσιών, απωλειών πάσης φύσεως και καταστροφών αλλά και την απέκλεισε από την παροχήσε αυτήν εδαφικών ανταλλαγμάτων εκ μέρους κυρίως της Αγγλίας στη διάρκεια αλλά και μετά τον πόλεμο.Η διαμάχη Στάλιν-Τίτο, εξάλειψε το ενδιαφέρον της ΕΣΣΔ, να δοθεί η Τεργέστη στην Γιουγκοσλαβία ,με αντάλλαγμα την παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Ο ψυχρόςπόλεμοςτέλος, που ξεκίνησε ήδη με το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και η εξύψωση των ΗΠΑ σε κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη,υποκατέστησε την Αγγλία και τα συμφέροντά της στην ανατολική Μεσόγειο, και έθεσε σε πρώτη θέση τον αποκλεισμό της καθόδου του σοβιετικού στόλου στη Μεσόγειο με χρήση της ναυτικής βάσης της Λέρου, σε συνδυασμό με την σκέψη ενίσχυσης της επίσημης Ελλάδας στον εμφύλιο πόλεμο και την άμεση ή έμμεση συμμετοχή των βορείων κρατών(Αλβανία, Γιουγκοσλαβία) σε αυτόν.
Φυσικά όλα αυτά τα ιστορικά συμβάντα, δεν θα μπορούσε κανείς να τα διανοηθεί, στις αρχές της τρίτης Δεκαετίας του 20ου αιώνα, στον απόηχο ακόμη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Πολύ λιγότερο μάλιστα ο Δημήτριος Γούναρης, με περιορισμένη γνώση των διεθνών συσχετισμών, ατολμία και μικρότερη εμπειρία στο πεδίο των διεθνών σχέσεων, σε αντίθεση με τον αντίπαλο τουΕλευθέριο Βενιζέλο ,που ασκούσε πάντα εξωτερική Πολιτική, πέραν από συναισθηματισμούς ,μικροπολιτικές σκοπιμότητες ,τοπικιστικές αντιλήψεις ή άλλα υποδεέστερα πολιτικά συμφέροντα. Η «θυσία» των Δωδεκανήσων ήταν ,μετά την μικρασιατική καταστροφή και την εθνικά αξιοπρεπή ,χάρις και στον ίδιο, συνθήκη της Λωζάννης,αναγκαία τότε εν όψει της γεωστρατηγικής περικύκλωσης της Ελλάδας πια στο σύνολό της, από όλους του βόρειους αναθεωρητές του διεθνούς statusquo, γείτονες της (ιδίως δε την Βουλγαρία και την Γιουγκοσλαβία),αλλά και από την Ιταλία από Δυσμάς, Νότο (μέσω Λιβύης) και Ανατολάς (Δωδεκάνησα). Μόνο η Τουρκία, τότε, δεν συνιστούσε άμεση-πραγματική απειλή. Η δήλωση του Βενιζέλου στον Ιωάννη Γκίκα, για το θέμα των Δωδεκανήσων ήλθε ,κατά κάποιο τρόπο και με βάση τους διεθνείς συσχετισμούς του 1928, ως ανταπόδοση στη πρόταση του Ιταλού Δικτάτορα, να δώσει οικειοθελώς και χωρίς αντιστάθμισμα έγγραφη εγγύηση της Ιταλίας για την ακεραιότητα της Θεσσαλονίκης έναντι της Γιουγκοσλαβίας.
Τα μετέπειτα γεγονότα δικαίωσαν τον Έλληνα πρωθυπουργό ,όταν ρωτήθηκε από τον δήμαρχο της Κάσου ,κατά την φυγή του από την Αθήνα μετά την αποτυχία του κινήματος του 1935 και βρίσκονταν καθ οδό, προς την Ιταλία-Γαλλία με ενδιάμεσο σταθμό στη Ρόδο ,αν προέβλεπε Ένωση των νησιών με την Ελλάδα .Ο Βενιζέλος έκανε τότε μια σωστή πολιτική εκτίμηση με βάση τις συνθήκες της εποχής των μέσων της δεκαετίας του 1930 ,τονίζοντας στον αγωνιούντα συνομιλητή του, πως μόνο αν συγκρουσθεί η Ιταλία, (ανερχόμενη τότε Δύναμη στη Μεσόγειο γενικά) -γεγονός αναπόφευκτο, κατά την διαχρονικά επιβεβαιωμένηθουκιδήδεια αντίληψη-με την Αγγλία (Αυτοκρατορία με ειδικά συμφέροντα στην ανατολική ιδίως Μεσόγειο (Σουέζ, Αίγυπτος –Κύπρος-Ερυθρά θάλασσα-Άντεν-Ινδία), θα μπορούσαν να ελπίζουν ίσως οι Δωδεκανήσιοι σε εκπλήρωση των εθνικών πόθων τους .Μέχρι τότε έπρεπε να υπομείνουν την ιταλική κυριαρχία χάριν της εθνικής επιβίωσης τους και μόνο και με όποιο τρόπο οι ίδιοι μπορούσαν ,όπως ο ίδιος εξέθεσε ήδη στην γνωστή επιστολή του στον μητροπολίτη Ρόδου Απόστολο Τρύφωνος στις 14 Δεκεμβρίου 1928(«….Προς τούτο αρκεί η καλή θέλησις αμφοτέρων των ενδιαφερομένων μερών, ήτοι της τε ιταλικής διοικήσεως και του ομογενούς στοιχείου, είμαι δε πεπεισμένος ότι δεν στερείται η πρώτη τοιαύτης. Λελογισμένη και ειλικρινής προσφυγή του δωδεκανησιακού λαού, εις ταύτην δεν είναι δυνατόν, παρά αν Δίκαιο.
Σε αυτό το πνεύμα η τελευταία πρόταση στην επιστολή Γούναρη, την οποία επαναλαμβάνω«Ελπίζω ότι η επεμβασις των άλλων δυνάμεων θα επιφέρει την συνενόησιν. Αν όχι-ας ευχηθωμεν να αποβεί εις καλόν η ματαίωση της υπογραφής δια καλύτερες υπέρ ημών διαρυθμίσεως της συνθήκης αναγνωριζομένων πληρέστερο και ευρύτερον των εθνικών μας δικαίων εν Μ.Ασία και Θράκη»,κρίνεται εκ των υστέρων φυσικά, ως άκρως άτολμη και καθαρά παρηγορητική για τον αποδέκτη της, εναποθέτουσα στις ξένες δυνάμεις της εποχής ,την επίλυση (και) του προβλήματος της Δωδεκανήσου, το οποίο μάλιστα δεν αναφέρεται καν στην κατακλείδα της
Τελικά πιστεύω, με βάση την εξέλιξη των γεγονότων ότι και οι δύο Πολιτικοί μας του Μεσοολέμου, μάλλον είχαν Δίκαιο .Ο με Βενιζέλος γιατί προέβλεψε ότι καταλύτης των εξελίξεων θα ήταν η σύγκρουση Αγγλίας-Ιταλίας, που όντως επισυνέβη(1940-1943) αλλά και ο Γούναρης,που εναπόθεσε στις μεγάλεςδυνάμεις τελικά την επίλυση του Δωδεκανησιακού, όπερ και έγινε με την συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων το 1947!
Αχιλλέας Γ.Κουτσουράδης
