Στη σύγχρονη εποχή, που χαρακτηρίζεται από έντονες αλλαγές, κοινωνικές αναταράξεις και αβεβαιότητα, η ψυχική ανθεκτικότητα αναδεικνύεται ως βασικός παράγοντας για την ψυχική υγεία και ευεξία(Southwicketal.,2014 ) Η ικανότητα να προσαρμοζόμαστε στις δυσκολίες και να συνεχίζουμε με ψυχραιμία αποτελεί προϋπόθεση για να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις του σήμερα.Η ψυχική ανθεκτικότητα αποκτά σήμερα ιδιαίτερη βαρύτητα στην Ελλάδα, η οποία βιώνει μια περίοδο έντονης κοινωνικοοικονομικής αβεβαιότητας και πολλαπλών προκλήσεων. Η δεκαετής οικονομική κρίση, οι πολιτικές αναταράξεις, η αύξηση της ανεργίας, αλλά και πρόσφατες παγκόσμιες κρίσεις, όπως η πανδημία COVID-19, έχουν επιβαρύνει σημαντικά την ψυχική υγεία του πληθυσμού(Economou et al., 2013· Karaivazoglou et al., 2021)
Σε αυτό το πλαίσιο, η ικανότητα των ανθρώπων να διατηρούν ακέραιη την ανθεκτικότητα τους, να προσαρμόζονται στις αλλαγές και να ανακάμπτουν μετά από ψυχολογικές δυσκολίες είναι πιο αναγκαία από ποτέ. Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν αφορά μόνο την αποφυγή της ψυχικής νόσου, αλλά κυρίως τη δυναμική ικανότητα να αντιμετωπίζουμε με επιτυχία τις αντιξοότητες, να βρίσκουμε νόημα μέσα στην κρίση και να εξελισσόμαστε μέσα από αυτήν.
Η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας τόσο σε ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο απαιτεί συστηματική υποστήριξη μέσω πολιτικών υγείας, εκπαιδευτικών προγραμμάτων και προσβάσιμων ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών.
Τι είναι η Ψυχική Ανθεκτικότητα;
Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται ως η διαδικασία με την οποία τα άτομα μπορούν να προσαρμόζονται θετικά σε δύσκολες ή τραυματικές καταστάσεις και να ανακτούν τη λειτουργικότητά τους(American Psychological Association, 2014 )Δεν πρόκειται απλώς για την απουσία ψυχολογικών προβλημάτων, αλλά για την ενεργητική ικανότητα να διαχειρίζονται το άγχος, το στρες και την πίεση, ακόμη και να μεγαλουργούν μέσα από τις δυσκολίες.
Αυτή η ικανότητα στηρίζεται σε τρεις βασικούς πυλώνες:
- Βιολογικοί παράγοντες: Ο εγκέφαλος και το νευρικό σύστημα πουεπηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε στο στρες και στις προκλήσεις .
- Ψυχολογικοί παράγοντες: Η προσωπικότητα, η αυτοεκτίμηση, οι προσωπικές αξίες και η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων.
- Κοινωνικοί παράγοντες: Η ποιότητα των σχέσεων μας, η κοινωνική υποστήριξη και το περιβάλλον στο οποίο ζούμε.
Ευρήματα βάσει Μελετών
Έρευνες στον τομέα της νευροεπιστήμης δείχνουν ότι άτομα με ισχυρή ψυχική ανθεκτικότητα έχουν καλύτερο έλεγχο στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη διαχείριση του άγχους, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός. Η αποτελεσματική λειτουργία αυτών των περιοχών επιτρέπει την πιο ορθολογική και ήρεμη αντίδραση σε στρεσογόνες καταστάσεις (Feder et al., 2009).
Προσωπικά Χαρακτηριστικά
Δεν είναι λίγες οι έρευνες που υποστηρίζουν πως ηθετική αυτοαντίληψη, η αυτοαποτελεσματικότητα και η αισιοδοξία είναι στενά συνδεδεμένα με την ικανότητα να αντιμετωπίζουμε καλύτερα τα προβλήματα. Η χρήση υγιών στρατηγικών όπως η επίλυση προβλημάτων και η αναζήτηση κοινωνικής υποστήριξης προάγουν την ανθεκτικότητα (Garmezy, 1991; Bonanno, 2004).
Κοινωνική Υποστήριξη
Ένας από τους πιο ισχυρούς παράγοντες προστασίας είναι η κοινωνική δικτύωση. Μελέτες δείχνουν ότι η στενή σύνδεση με την οικογένεια, τους φίλους και την κοινότητα μειώνει τις ψυχικές δυσκολίες και ενισχύει την ικανότητα του ατόμου να ανακάμπτει από τραύματα (Kaniasty & Norris, 2008).
Η Ψυχική Ανθεκτικότητα στην Ελλάδα της Αβεβαιότητας
Η ελληνική κοινωνία έχει βιώσει έντονες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που δοκιμάζουν την ψυχική ανθεκτικότητα. Η παρατεταμένη οικονομική κρίση προκάλεσε αύξηση της ανεργίας, φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Ταυτόχρονα, η πανδημία δημιούργησε νέες προκλήσεις με την απομόνωση και το φόβο για την υγεία.
Ωστόσο, η παράδοση της οικογένειας και η έντονη αίσθηση κοινωνικής αλληλεγγύης λειτουργούν ως σημαντικοί πυλώνες στήριξης. Σε πολλές περιπτώσεις, η συλλογική δράση και οι τοπικές κοινότητες προσφέρουν υποστήριξη όπου το κράτος δεν μπορεί να ανταποκριθεί πλήρως.
Απλές Πρακτικές Ενίσχυσης της Ψυχικής Ανθεκτικότητας
Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να καλλιεργήσει και να ενισχύσει την ψυχική του ανθεκτικότητα μέσα από καθημερινές πρακτικές:
1. Σωματική Άσκηση
Η τακτική άσκηση έχει αποδεδειγμένα οφέλη στην ψυχική υγεία, μειώνοντας το άγχος και την κατάθλιψη μέσω της απελευθέρωσης ενδορφινών.Οι ενδορφίνες λειτουργούν ως φυσικά αναλγητικά και βελτιώνουν το αίσθημα ευφορίας και ικανοποίησης μετά την άσκηση. Αυτή η βιοχημική αντίδραση βοηθά στη μείωση της αντίληψης του πόνου και στην καταπολέμηση της κατάθλιψης( Dishman, R. K., &O'Connor, P. J. 2009). Ακόμη και περπάτημα 30 λεπτών την ημέρα μπορεί να βελτιώσει σημαντικά τη διάθεση και τη γενικότερη αντοχή στον στρες.
2. Διατήρηση Κοινωνικών Σχέσεων
Η ποιότητα των σχέσεων με φίλους, οικογένεια και το κοινωνικό περιβάλλον αποτελεί έναν από τους πιο βασικούς παράγοντες που ενισχύουν την ψυχική ανθεκτικότητα. Οι κοινωνικές σχέσεις λειτουργούν ως «δίχτυ ασφαλείας» που προστατεύει τα άτομα από την ανάπτυξη ψυχικών δυσκολιών σε περιόδους στρες και κρίσης.
Έρευνες έχουν δείξει ότι η αίσθηση κοινωνικής υποστήριξης μειώνει τα επίπεδα άγχους, αποτρέπει την εμφάνιση κατάθλιψης και προάγει τη θετική ψυχική υγεία (Cohen & Wills, 1985). Όταν νιώθουμε ότι μπορούμε να βασιστούμε σε άλλους και να μοιραστούμε τις δυσκολίες μας, ενισχύεται η ικανότητά μας να διαχειριζόμαστε το στρες πιο αποτελεσματικά.
Η ενεργή κοινωνική δικτύωση — που περιλαμβάνει τη συχνή επικοινωνία, την ανταλλαγή συναισθημάτων, αλλά και την αμοιβαία παροχή βοήθειας — δημιουργεί ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης. Αυτή η αλληλεπίδραση βελτιώνει την αυτοεκτίμηση και προσφέρει ένα νόημα και σκοπό, στοιχεία που συνδέονται άμεσα με την ψυχική ανθεκτικότητα.
3. Καλή Διαχείριση Ύπνου
Ο ποιοτικός ύπνος αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα για τη διατήρηση της ψυχικής υγείας και της ανθεκτικότητας. Κατά τη διάρκεια του ύπνου, ο εγκέφαλος επεξεργάζεται και «ξεφορτώνεται» συναισθηματικές και γνωστικές πληροφορίες που συσσωρεύονται μέσα στην ημέρα, επιτρέποντας την καλύτερη ρύθμιση των συναισθημάτων και τη διατήρηση της γνωστικής λειτουργίας.
Έλλειψη ή κακής ποιότητας ύπνος σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και μειωμένη ικανότητα αντιμετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων. Συγκεκριμένα, η ανεπαρκής ξεκούραση επιδρά αρνητικά στη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού — της περιοχής του εγκεφάλου που ελέγχει τη λογική σκέψη, την αυτορρύθμιση και τη διαχείριση των συναισθημάτων(Βeattieetal.,2015)
Η τήρηση ενός σταθερού ωραρίου ύπνου, με σταθερή ώρα κατάκλισης και αφύπνισης, βοηθά στη ρύθμιση του κιρκάδιου ρυθμού. Η σταθερότητα αυτή προάγει την ποιότητα του ύπνου και τη βαθύτερη φάση REM, που είναι σημαντική για την επεξεργασία συναισθημάτων.
4. Ανάπτυξη Δεξιοτήτων Διαχείρισης Στρες
Τεχνικές όπως η βαθιά αναπνοή, ο διαλογισμός και η ενσυνειδητότητα (mindfulness) βοηθούν στη μείωση του άγχους και στην καλύτερη ρύθμιση των συναισθημάτων.Η πρακτική της ενσυνειδητότητας διδάσκει το άτομο να ζει με επίγνωση της παρούσας στιγμής, παρατηρώντας τα συναισθήματα και τις σκέψεις χωρίς να προσπαθεί να τα αλλάξει ή να τα κατακρίνει. Αυτό βοηθά στην αποδέσμευση από αρνητικούς μηχανισμούς σκέψης και στην ανάπτυξη μεγαλύτερης ψυχικής ευελιξίας.
Η εφαρμογή αυτών των τεχνικών σε τακτική βάση έχει συνδεθεί με σημαντική μείωση συμπτωμάτων άγχους, κατάθλιψης και στρες, ενώ παράλληλα βελτιώνει την ποιότητα ζωής και την ψυχική ανθεκτικότητα (Hofmann et al., 2010; Khoury et al., 2015).
Συμπεράσματα
Η ψυχική ανθεκτικότητα αποτελεί θεμέλιο λίθο για την επιβίωση και την ευημερία σε μια εποχή αβεβαιότητας, όπως αυτή που βιώνει η Ελλάδα σήμερα. Η κατανόηση των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών διαστάσεών της και η εφαρμογή απλών, καθημερινών πρακτικών μπορούν να κάνουν τη διαφορά σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας δεν είναι μόνο υπόθεση των ειδικών υγείας, αλλά αφορά όλους μας, ως άτομα, οικογένειες και κοινότητες, που μέσα από τη στήριξη και την αλληλεγγύη μπορούμε να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες και να προχωρήσουμε μπροστά με αισιοδοξία και δύναμη.
Βιβλιογραφία
American Psychological Association. (2014).
The road to resilience.https://www.apa.org/topics/resilience
Βeattie, L., Kyle, S. D., Espie, C. A., & Biello, S. M. (2015). Social interactions, emotion and sleep: A systematic review and research agenda. Sleep Medicine Reviews, 24, 83-100.
Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310–357.
https://doi.org/10.1037/0033-2909.98.2.310
Dishman, R. K., & O'Connor, P. J. (2009). Lessons in exercise neurobiology: the case of endorphins. Mental Health and Physical Activity, 2(1), 4-9.
Hofmann, S. G., Sawyer, A. T., Witt, A. A., & Oh, D. (2010).
The effect of mindfulness-based therapy on anxiety and depression: A meta-analytic review. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 78(2), 169–183.
https://doi.org/10.1037/a0018555
Southwick, S. M., Bonanno, G. A., Masten, A. S., Panter‐Brick, C.,& Yehuda, R. (2014).
Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary perspectives. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), 25338.
https://doi.org/10.3402/ejpt.v5.25338
Economou, M., Madianos, M., Peppou, L. E., Patelakis, A., & Stefanis, C. N. (2013).
Major depression in the era of economic crisis: A replication of a cross-sectional study across Greece. Journal of Affective Disorders, 145(3), 308–314.
https://doi.org/10.1016/j.jad.2012.08.008
Karaivazoglou, K., Konstantopoulou, G., Kalogeropoulou, M., Iliou, T., Vorvolakos, T., Assimakopoulos, K., & Gourzis, P. (2021).
Psychological distress in the Greek general population during the first COVID-19 lockdown.BJPsych Open, 7(2), e56.
https://doi.org/10.1192/bjo.2021.26
