Παρόντων των Θρησκευτικών και Πολιτικών άρχων, με αρκετούς ακροατές ο Πνευματικός Όμιλος Κώων ο Φιλητάς οργάνωσε μια ενδιαφέρουσα εκδήλωση το βραδάκι της Τεταρτης (10/7/2024) στο Χάνι. Το κεντρικό θέμα ήταν. Οι διασκεδαστές των μεγάλων γιορτών στα νησιά μας, και η πολύτιμη μουσική μας παράδοση. Την εκδήλωση συντόνισε η πρόεδρος κ. Μαρία Παρισίδου, με ομιλητές τον κ. Γεώργιο Δουλφή, καθηγητή της Αρχαιολογίας και τον κ. Δημήτριο Ματζούρη, καθηγητή της Μουσικής, και την συγγραφέα κ. Ξανθίππη Αγρέλλη.
Η ομιλία της Ξανθίππης Αγρέλλη
Περιδιαβαίνοντας το χωριό Ασφενδιού, σταμάτησα σε ένα παλιό παραδοσιακό καφενείο. Ήταν το θρυλικό Καζίνο, που ανήκει στην Εκκλησία των Ασωμάτων Ασφενδιού.
Πιο πάνω βρισκόταν το καφενείο του Μεροπάκι, της αξέχαστης Μερόπης και λίγο πιο μακριά εκεί στο Λαγούδι, υπήρχε ο καφενές του αείμνηστου καφετζή, μπάρμπα Γιάννη του Κιάρη.
Πολλά και ποικίλα τα καφενεία, που ήταν σκόρπια στα χωριά μας. Παραδοσιακά και κυρίως ανδροκρατούμενα. Άνοιξα το σεντούκι της μνήμης μου, για να μου ξαναζωντανέψει παλιές, ευχάριστες αναμνήσεις.
Εκεί όπου το φως από τις λάμπες πετρελαίου (που αργότερα αντικαταστάθηκε με το πετρολούξ), πριν το ηλεκτρικό ρεύμα, φώτιζε απαλά τους καφενέδες και τις ταβέρνες. Οι θαμώνες καθισμένοι στα ξύλινα τραπέζια και στις ψάθινες καρέκλες τους, παρέες -παρέες, κρατώντας στα ροζιασμένα τους χέρια, το κομπολογάκι και το σέρτικο χύμα, αυτοσχέδιο τσιγάρο, απολάμβαναν νόστιμους μεζέδες και ντόπιο κρασί.
Έτσι πρώτα παραδίνονταν, στην κρασοκατάνυξη και μετά στον ατέλειωτο χορό. Μαζί χαίρονταν και το γλυκό ήχο της μουσικής, που δραπέτευε μελωδικά από τα μουσικά όργανα, της μικρής παραδοσιακής μπάντας. Σε αυτά τα παραδοσιακά στέκια, οι αυτοδίδακτοι μουσικοί, έδιναν τον καλλίτερο εαυτό τους, για να διασκεδάσουν τους δικούς τους θαμώνες.
Οι βιολιτζίδες, οι λυράρηδες, οι λαουτιέρηδες και οι λοιποί μουσικοί, παραδοσιακοί οργανοπαίχτες, είχαν την τιμητική τους, κυρίως στις μεγάλες γιορτινές βραδιές. Από τον ένατο ή ενδέκατο αιώνα, που πέρασε η λύρα στον τόπο μας, σκορπούσε τις γλυκές μελωδίες της, στα γιορτινά γλέντια και στα ποικίλα πανηγύρια.
Οι αφορμές πολλές, όπως ένα λογοδόσημο, ένας αρραβώνας, ένα νυφοστόλι, ένας γάμος, μέχρι τον αντίγαμο, μια Βάπτιση ή ακόμη και μια ονομαστική γιορτή. (Τα γενέθλια δεν τα τιμούσαν. Αργότερα σαν ξενόφερτο έθιμο, μπήκε στις γιορτινές συνήθειες της χώρας μας.)
Έτσι σε κάθε ονομαστική γιορτή και ιδιαίτερη χαρά, καλούσαν στα αρχοντικά σπίτια τους για ατέλειωτα οικογενειακά γλέντια, τους βιολιτζήδες, τους λυράρηδες, και γενικά τους οργανοπαίκτες και αργότερα τους μπουζουξήδες. Φώναζαν ‘τα παιχνίδια,’ δηλαδή τα μουσικά όργανα, μαζί με τους καλλίφωνους τραγουδιστάδες, για να δώσουν ιδιαίτερο χρώμα στην διασκέδαση τους. Επίσης τους χρησιμοποιούσαν και στις βραδινές καντάδες. Οι παραδοσιακοί μουσικοί καθώς και οι δημοτικοί χοροί, είχαν την τιμητική τους και στα ετήσια, καθιερωμένα λαϊκά πανηγύρια των εκκλησιών και των Μοναστηριών, δηλαδή των Εξωκλησιών.
Γλέντι έστηναν και στα χοιροσφάγεια, δηλαδή στο σφάξιμο και την κατανάλωση του καλοθρεμμένου χοίρου, οι πιστικοί στο κούρεμα των προβάτων, στα πατητήρια και στο τελείωμα του τρύγου, στο βγάλσιμο του κρασιού ή του λαδιού και στα λιομαζώματα, στους ελαιώνες, ακόμη και στο συνέπαρμα ή στο αποχαιρετιστήριο ποκίνημα, στην πικρή ξενιτειά.
Πέρα από τα οικογενειακά ‘μαζώματα,’ τις συγκεντρώσεις συγγενών και φίλων, σε σπίτια, την ανταλλαγή επισκέψεων και τις βραδινές βεγγέρες, υπήρχαν και τα νυχτερινά γλέντια.
Εκεί ανάμεσα στην μουσική, στο ξέφρενο χορό, και το τραγούδι , άνθιζαν και τα καλλίτερα ειδύλλια και προξενιά. Προξενητής; Ποιος άλλος ο έρωτας. Γλυκές ματιές που συχνά ανταλλάσσονταν, χέρια που αγγίζονταν κρυφά με την ευκαιρία του χορού, άναβαν ερωτικές φλόγες στους νέους και στις νέες. Μετά αναλάμβανε η επίσημη προξενήτρα του χωριού, για να τελειώσει ‘τη δουλειά,’ να φθάσουν στο λογοδόσημο και στα αρραβωνιάσματα, μέχρι την ευτυχή κατάληξη ενός γάμου. Φυσικά τον γάμο θα τον ακολουθούσε ένα τρικούβερτο γλέντι, με όλο το χωριό με τους οργανοπαίκτες να πίνει, να τραγουδάει, να γλεντάει και να χορεύει, στις χαρές των νιόπαντρων για δυο με τρία μερόνυχτα, μέχρι τον αντίγαμο.
Σε καφενεία παραδοσιακά, ιδίως ανδροκρατούμενα, ήταν επιτρεπτό μόνο στις γιορτινές βραδιές, να παραστούν και οι γυναίκες με τους συζύγους, συνοδούς τους, καθώς και οι επίσημα αρραβωνιασμένες με τους αρμαστούς, δηλαδή τους αρραβωνιαστικούς τους, για το γιορταστικό ξεφάντωμα.
Οι λυράρηδες και οι λαουτιέρηδες, και λοιποί μουσικοί, (στα χωριά υπήρχε και η τσαμπούνα ή το τουλούμι, δηλαδή η γκάιντα), ήταν ‘κλεισμένοι’ μέρες πριν, για να διασκεδάσουν τους κατοίκους των χωριών και της Χώρας, της πόλης, του νησιού μας. Έτσι κρατούσαν ζωντανή την Δημοτική, παραδοσιακή μας μουσική, αφού έβρισκε άξιους διαδόχους και συνεχιστές, στους νεώτερους παιχνιδιάρες, τραγουδιστές και μουσικούς, της πλούσιας Δημοτικής και λαϊκής μας παράδοσης. Αυτή η λαϊκή μουσική παράδοση, αγκαλιάζει όλα τα νησιά μας, μεγάλα και μικρά. Όπως την γειτονική μας Νίσυρο, που έχει πολλά κοινά ήθη και έθιμα, με τους κάτοικους της Κω.
Το έθιμο της χαρτούρας ή το λαντούρισμα, ήταν η ανταμοιβή τους. Κάθε φορά που άρπαζε τον κάβο του χορού με το άσπρο μαντήλι, ο αρχηγός ο χορευτής με την παρέα του, κολλούσε και ένα χαρτονόμισμα στο μέτωπο των παραδοσιακών μουσικών, είτε το λαντουρούσε, δηλ το έριχνε στο πλεκτό πανεράκι, που βρίσκονταν στα πόδια τους.
-«Καλά χόρεψες…. μα λαντούρισες;» έλεγαν.
Αν πάλι ήθελε η παρέα μια παραγγελιά, για να φέρει λεβέντικες φιγούρες στο ζεμπέκικο ή να κάνει μερικές σβούρες στα Δημοτικά και λαϊκά τραγούδια, πάλι ο χορευτής είχε άγραφη υποχρέωση, να κολλήσει την μπαγκανότα, δηλ το παλιό Ιταλικό χαρτονόμισμα ή το Ελληνικό χιλιάρικο πάνω στο κούτελο του παιχνιδιάτη.
Στο τέλος μοιράζονταν την χαρτούρα η μικρή μουσική ομάδα, εκτός βέβαια από το χαμηλό νυχτοκάματο, που τους έδινε και ο ταβερνιάρης.
Πολλές φορές γίνονταν γλέντια τρικούβερτα με παραδοσιακή μουσική πανδαισία, κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, τις Απόκριες, το Πάσχα, καθώς και της Παναγιάς του Δεκαπενταύγουστου. Είναι γνωστό το ξακουστό πανηγύρι, για την χάρη της Παναγίας της Σπηλιανής, στη γειτονική μας Νίσυρο. Αλλά ξεχωριστό είναι και το ετήσιο γλέντι στην γιορτή της Παναγιάς στην Καρδάμαινα, στις 8 του Σεπτέμβρη, με τον παραδοσιακό χορό της κούπας να πρωταγωνιστεί.
Το ντόπιο, νησιώτικο μεθυστικό κρασί, λευκό ή κόκκινο, πρωταγωνιστούσε και ανέβαζε το κέφι, μαζί με τις λιχουδιές, απλωμένες στο μεγάλο τραπέζι, με το λευκό με ανεβατό κέντημα, τραπεζομάντιλο και τα καλά τα σερβίτσια.
Τα φαγητά ήταν ποικίλα και όλα σπιτικά. Εκτός από τον γεμιστό κόκορα στον φούρνο, με πατάτες, υπήρχαν τα γιαχνί πιταρίδια και η γίδα βραστή καθώς και οι χοιρινές τσιγαριστές μπουκιές. Όλα αυτά τα συνόδευαν με πλιγούρι και φυσικά με ντολμαδάκια, δηλαδή τα πράσινα γιαπράκια, τα τυλιγμένα αμπελόφυλλα, μαζί με κιμά και ρύζι. Στην συνήθως υπαίθρια μα κεφάτη μάζωξη, οι φιγούρες αξέχαστων χορευτών και οι παρουσίες πολυτάλαντων μουσικών, ξεδίπλωναν το ταλέντο τους και σκόρπιζαν άφθονο κέφι και χαρά.
Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφερθούμε τιμητικά και με ευγνωμοσύνη στις αξέχαστες ταλαντούχες, τραγουδίστριες Άννα Σαρρή- Καραμπεσίνη και Έφη Σαρρή, τις πρέσβειρες της ντόπιας Δημοτικής, μουσικής μας παράδοσης και στους αξέχαστους λυράρηδες και λαουτιέρηδες μουσικούς, που σήμερα βρίσκονται πολλοί εν ζωή και άλλοι πέρασαν στην αιωνιότητα αλλά όχι στη λήθη. Τους αυτοδίδακτους ταλαντούχους διασκεδαστές που όλη τη νύχτα έπαιζαν αδιάκοπα και παράλληλα τραγουδούσαν, για να διασκεδάσουν οι συγχωριανοί τους στα μεγάλα παραδοσιακά γλέντια. Έπιναν, διασκέδαζαν, χόρευαν ασταμάτητα, μεθούσαν και επέστρεφαν στα σπίτια τους χορτασμένοι, από ‘οίνο που ευφραίνει καρδία,’ νόστιμο φαγητό και πολύ γλέντι και χορό.
Μέχρι σήμερα χάρις στους παραδοσιακούς οργανοπαίχτες, μουσικούς και τραγουδιστές, που υπάρχουν στα νησιά μας, ο κόσμος συνεχίζει να διασκεδάζει στα υπαίθρια πανηγύρια, στις γιορτές και στα γλέντια. Μαζεύονται όλοι εκεί μονιασμένοι, για να απολαύσουν πεντανόστιμο, άφθονο φαγητό, μεθυστικό κρασί και φυσικά πολύ χορό, τραγούδι και ατέλειωτη διασκέδαση.
Ούτε η σκληρή Οθωμανική σκλαβιά, ούτε η Ιταλοκρατία, μα ούτε και οι πόλεμοι, μπόρεσαν να σβήσουν την έντονη παρουσία της Δημοτικής λαϊκής μουσικής μας, από τον τρόπο διασκέδασης στη ζωή των νησιωτών. Η μουσική αυτή, έχει χαράξει τις νότες της πάνω σε πέτρα, βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στις καρδιές όλων μας και έχει αφήσει τα ίχνη της στο στέρεο έδαφος, της Ελληνικής Δημοτικής μας παράδοσης.
Ας θυμηθούμε μερικούς παλιούς οργανοπαίκτες του τόπου μας.
Παλιοί οργανοπαίχτες παραδοσιακής μουσικής, ήταν οι παρακάτω που συνήθως συνόδευαν το αηδόνια της Κω.
*Τις τραγουδίστριες της Δημοτικής, παραδοσιακής μουσικής την Άννα και Εύη Σαρρή -Καραμπεσίνη από το χωριό Αντιμάχεια της Κω.
*Ο Γαβριήλ ο μεγάλος βιολιτζής και ο Χριστόφορος Γιαλίζης ή (Τσαουσάκης) ή αλλιώς τα Γαβριλάκια με λύρα και λαούτο.
*Ο Γιάννης ο Χατζηβασίλης ή το Γιαννικάκι, με το μερακλήδικο βιολί του έψελνε και τραγουδούσε. Μαζί του στο λαούτο ήταν και ο Γιώργος ο Καλούδης από το Λαγούδι.
*Επίσης ο Βασίλης Πολυχρόνης ‘το Βασιλάκι’ από τη Ζιά, που ήταν και εξαιρετικός χορευτής.
*Οι αδελφοί Χατζηδημήτρη, ο Γιάννης και ο Βασίλης από την Αντιμάχεια.
*Ο Γιώργης ο Πόγιας με την μαγική λύρα, το βιολί και το σαντούρι του, καθώς και ο γιος του ο Μάνος, δεξιοτέχνες στο σαντούρι και στο ακορντεόν, που συνεχίζει την προσφορά του στην μουσική μας παράδοση.
*Ο Παντελής ο Σαλαχώρης στο λαούτο, μαζί με τον Θεοδόση Χατζηπέτρο στο βιολί, επίσης από το χωριό Ασφενδιού.
Ο Σταμάτης ο Χατζηβασίλης στο βιολί και ο ταλαντούχος ο Παλαπάνης, καθώς και ο Θεολόγος ο παλιός λυριστής και αυτοί από το Ασφενδιού.
*Ο Μανώλης ο Κεφαλιανός, οι αδελφοί Κεφαλιανού δεινοί λαουτιέρηδες και βιολιτζήδες
ο Μιλτιάδης ο Ζαμάγιας, ο πατέρας του οποίου ο Νίκος Ζαμάγιας έπαιζε λαούτο. Ο Γιάννης ο Κουλιανός και ο Μανώλης ο Χαρμαντάς.
*Ο Γιώργος Κυπραίος στο βιολί από το Αμανιού στο Πυλί και φυσικά ο αξέχαστος δάσκαλος τους από το Πυλί, ο Δήμος ο Έψιμος, καθώς επίσης οι αξεπέραστοι, Αντώνης Κουλιάς και Μιχάλης Τσαμπουνιάρης.
*Ο Ζαχαρίας ο λυράρης από την Κέφαλο, με την παραδοσιακή Κώτικη λύρα του, ήταν μαντινολόγος και κατασκευαστής μουσικών οργάνων.
*Ο Γιασίμης το Γιωργάκη ή ‘το Παχάκι’ από την Αντιμάχεια.
*Ο έμπειρος μουσικός Αποστόλης Μουσελίμης, μαζί με τα παιδιά του Πέτρο στο βιολί και Μιχάλη στο ακορντεόν στην πόλη της Κω.
*Δεινοί μπουζουξήδες ο Νίκος ο Πασανικολάκης από το Ασφενδιού και ο Στέργος ο Τογρού από το Πυλί.
*Επίσης ο ταλαντούχος Παλαπάνης, και ο Θεολόγος ο παλιός λυριστής, από το Ασφενδιού και αυτοί.
*Οι αδελφοί Παππούλη, ο Γιάννης, ο Νικήτας και ο Κυριάκος, από την Αντιμάχεια, δεινοί παραδοσιακοί μουσικοί, λαουτιέρηδες και βιολιτζήδες.
*Ο αξέχαστος Ηλίας ο Σοφιανός στα κρουστά, στα ντράμς.
*Ο ταλαντούχος Κώστας Μαυρουδής στο αρμόνιο και ο αξέχαστος αρμονίστας Αλής Κουνελάκης.
*Ο Κώστογλου ο Στέλιος, με τον γιο του τον Στέφανο, αυτοδίδακτοι λυράρηδες, που συνεχίζουν να παίζουν μέχρι και σήμερα.
*Ο Μουσελίμης στο βιολί και στο ακορντεόν, καθώς και ο Βασίλης ο Καραγεωργιου .
*Δεινούς χορευτές έχουμε τον αξέχαστο Δημήτρη τον Κουσπακίδη από το Ασφενδιού και την αείμνηστη και γνωστή αιωνόβια, ‘Κρασαήνα’ την Σεβαστή Κρασσά- Αλαβέρα από την Αντιμάχεια της Κω.
*Επίσης ο αξέχαστος Συνεσίου ο Δημήτρης, αξεπέραστος μερακλής, χορευτής, τραγουδιστής και ψάλτης από την Αντιμάχεια.
*Ακόμη από την Αντιμάχεια έχουμε τους ταλαντούχους αειθαλείς οι παραδοσιακούς τραγουδιστές τον Φίλιππο Θεοφιλίδη και τη σύζυγό του Ευφημίδα, του Θέμελη.
*Καλοί διασκεδαστές είναι και το ζευγάρι ταλαντούχων τραγουδιστών, Γιάννης Χατζηβελούδος με της σύζυγο του Καίτη, που μέχρι σήμερα τους καλούν σε διάφορα γλέντια.
*Παραδοσιακοί μουσικοί επίσης είναι ο Λιοντής Ντινώρης, ο Σάββας Κεφαλιανός, ο Θεοδόσης Παπαιωάννου, Ζαχαρίας Κασίου, ο Νίκος Τσατσακλάς, Μανώλης Κεφαλιανός, ο Δημήτρης Πέτρου, Γιωργής Τσαμπουνιάρης, ο Μανώλης Πίτσης, και ο κάλος χορευτής ο Γιάννης ο Μπάρκας.
*Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε και τον Παπούλη το Νίκο, στο λαούτο, που έπαιζε μαζί με τον Γιάννη Χατζηδήμητρη το ‘Γιαννί’ ή ‘Γιανικάκι,’ αλλά και τον βιόλο, τον Γιώργο Σακέλη από τη Αντιμάχεια της Κω.
*Από την Καρδάμαινα, έχουμε τον αξέχαστο βιολιστή τον Αντώνη Γερασκλή, μαζί με τον βιρτουόζο Θεοδόση Παπαντωνίου από την Κέφαλο και τον τραγουδιστή και λαουτιέρη τον Ανθούλη.
*Από την νέα γενιά καλλιτεχνών έχουμε τον ταλαντούχο λαουτιέρη, Γιώργο Σκαρπαθιωτάκη, τον Δημήτρη Πέτρου, τον Αλέκο Κρητικό, τον Δαυίδ Ναίσκε, τον Νίκο Παριανό, τον Βασίλη Κοκαλάκη, τον Δημήτρη Κεφαλιανό, τον Νίκο Μάμμη, με πατέρα τον Λευτέρη Μάμμη βιολιστή, τον αδελφό Μανώλη Μαμή, στη λύρα. Επίσης τον Κυριάκο Παππούλη και τον Ιπποκράτη Πατάκο.
Μέχρι και σήμερα, στη πλούσια μουσική παράδοση του νησιών μας, υπάρχουν ακόμη παραδοσιακοί μουσικοί και οργανοπαίχτες που εκτός από τους καφενέδες και τις ταβέρνες η τα χορευτικά κέντρα, τους συναντάμε στα λαϊκά πανηγύρια, καθώς και στις γιορτές σε Εξωκλήσια ή σε μεγάλες Εκκλησίες. Διότι η παραδοσιακή μουσική και οι Δημοτικοί χοροί, έχουν την τιμητική τους στα ετήσια καθιερωμένα λαϊκά πανηγύρια, των Εκκλησιών και Εξωκλησιών.
Ακόμη και οι ομογενείς από τα ξένα ενώνονται μαζί με τον κόσμο που μαζεύεται για να απολαύσει άφθονο σπιτικό, νόστιμο φαγητό, κρασί μεθυστικό και φυσικά πολύ κεφάτο γλέντι, χορό και ατέλειωτη διασκέδαση.
‘Πάντα να γιορτάζουμε και να ξεφαντώνουμε’.
Ξανθίππη Αγρέλλη
