Τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα δεν είναι πια αυτό που ήταν πριν από αρκετά χρόνια. Σήμερα τα Χριστούγεννα φαίνονται πιο εντυπωσιακά, πιο γυαλιστερά . Οι βιτρίνες των καταστημάτων στολίζονται με ιδιαίτερη λάμψη πολλές ημέρες πριν, στις πόλεις φωτίζονται οι δρόμοι κι οι πλατείες, ενώ πολλοί ταξιδεύουν αυτές τις μέρες είτε στο εξωτερικό είτε σε μέρη στην Ελλάδα που προσφέρουν χειμερινές διακοπές. Τα δυτικοευρωπαϊκά έθιμα φαίνεται να διαδίδονται ολοένα και περισσότερο αλλοιώνοντας ή εξαφανίζοντας τοπικές παραδόσεις χωριών, περιοχών ή ακόμη και χωρών.
Παλιότερα τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα ήταν πιο απλά, πιο ζεστά, πιο κοντά ίσως στο πραγματικό πνεύμα των Χριστουγέννων. Ευτυχώς πολλές από τις παραδόσεις αιώνων εξακολουθούν και σήμερα να υπάρχουν αναλλοίωτες κι έτσι τα Χριστούγεννα στην όμορφη χώρα μας διατηρούν την ιδιομορφία τους και αρκετά από τα έθιμα τους.Ας θυμηθούμε όμως τι ήταν και τι είναι σήμερα τα Χριστούγεννα ειδικά στην Κρήτη.
Τα Χριστούγεννα στην Κρήτη είναι παράδοση.
Είναι ένας κύκλος ξεκινάει την επόμενη μέρα από τη γιορτή του Αγ. Φιλίππου που είναι στις 14 Νοεμβρίου. Η κατάληξη αυτής της νηστείας είναι ο εκκλησιασμός και η Θεία Κοινωνία την ημέρα των Χριστουγέννων και έπειτα το Χριστουγεννιάτικο γιορτινό τραπέζι .
Από αυτά τα έθιμα της Κρήτης που αξίζουν αναφοράς είναι το σφάξιμο του χοίρου, το χριστόψωμο, τα γλυκίσματα και τα κάλαντα που λένε σήμερα τα παιδιά και παλαιότερα και οι ενήλικες την παραμονή των Χριστουγέννων, γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι κρατώντας τρίγωνα, λύρες και λαούτα.
Καθώς πλησίαζαν τα Χριστούγεννα, άρχιζαν οι προετοιμασίες. Τα σπίτια καθαρίζονταν σχολαστικά και λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα οι νοικοκυρές έφτιαχναν τα διάφορα γλυκίσματα και προετοίμαζαν τα διάφορα εδέσματα, τα οποία φυσικά τρώγονταν την ημέρα των Χριστουγέννων με την λήξη της νηστείας.
Ο χοίρος των Χριστουγέννων (χοιροσφάγια)
Παλιότερα στα χωριά, δεν υπήρχε οικογένεια που να μην εκτρέφει όλο το χρόνο ένα γουρούνι για να το σφάξει τις γιορτινές μέρες των Χριστουγέννων. Ο «χοίρος» σφάζονταν την παραμονή των Χριστουγέννων, την ημέρα των Αγίων Δέκα και ήταν το κύριο Χριστουγεννιάτικο έδεσμα αλλά και το κρέας που θα κάλυπτε μεγάλο μέρος της διατροφής τους για αρκετό χρονικό διάστημα. Με το κρέας του έφτιαχναν:
-λουκάνικα,
-απάκια: καπνιστό κρέας
- πηχτή (τσιλαδιά): αφαιρείται κάθε ίχνος κρέατος από το κεφάλι του γουρουνιού και όλα μαζί βράζονται. Ο ζωμός με ειδική προετοιμασία μετατρέπεται σε πηχτό ζελέ που μέσα του βρίσκονται τα κομμάτια του κρέατος.
-σύγκλινα, δηλαδή το κρέας του γουρουνιού κομμένο σε μικρά κομμάτια, που το έψηναν και το έβαζαν σε μεγάλα δοχεία και το κάλυπταν με το λιωμένο λίπος του ζώου. Το λίπος έπηζε μόλις έχανε τη θερμότητα του και το κρέας μπορούσε να διατηρηθεί έτσι για αρκετούς μήνες.
-ομαθιές, τα έντερα του χοίρου γεμισμένα με ρύζι, σταφίδες και κομματάκια συκώτι, - τσιγαρίδες, κομμάτια μαγειρεμένου λίπους με μπαχαρικά που το έτρωγαν με ζυμωτό ψωμί για κολατσιό στην εξοχή, όταν μάζευαν τις ελιές.
Στις περισσότερες περιοχές του νησιού το χοιρινό μαγειρευόταν βραστό κατά την ημέρα των Χριστουγέννων και το γεύμα συμπληρωνόταν με χόντρο (αλεσμένο σιτάρι) ή με άγρια χόρτα ή σέλινο, με σκιουφιχτά μακαρόνια κ.α. Όλα τα παραπάνω εδέσματα εξακολουθούν και σήμερα να παρασκευάζονται σε όλη την Κρήτη.
Γλυκίσματα
Τα παραδοσιακά γλυκά των Χριστουγέννωναλλά και άλλων εορτών στην Κρήτη είναι τα ξεροτήγανα. Κοντά σε αυτά είναι τα μελομακάρονα, οι κουραμπιέδες, τα σαρίκια, οι λουκουμάδες, οι γλυκοκουλούρες, οι σαμουσάδες στο Σέλινο, τα κατιμέρια και οι μυζηθρόπιτες στη Σητεία με τη μυζήθρα της κουρούπας που άνοιγε ειδικά εκείνη τη μέρα, τα κουλουράκια στην Ιεράπετρα, στο Λασίθι τα ανεβατά λουκούμια γνωστά ως τα κουμπανάκιαστην Κριτσά και στη Νεάπολη Μιραμπέλουκαι βέβαια την Πρωτοχρονιά, η Βασιλόπιτα (από τις αρχές του 20ου αιώνα).
Το Χριστόψωμο
Ο πρωταγωνιστικός ρόλος στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι στην Κρήτη ανήκε στο Χριστόψωμο. Τα τελετουργικά ψωμιά άλλωστε αποτελούσαν πάντα μια ιδιαίτερη πτυχή στη ζωή του Κρητικού. Και τα ψωμιά που αφιερώνονταν στον νεογέννητο Χριστό ήταν και είναι αληθινά αριστουργήματα. Από τις πιο χαρακτηριστικές προετοιμασίες της παραμονής των Χριστουγέννων ήταν το ζύμωμα του χριστόψωμου. Τα χριστόψωμα, αποτελούν το βασικό ψωμί των Χριστουγέννων και το ευλογημένο, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του. Το ζύμωμα είναι μια ιεροτελεστία που συνδυάζεται με πλήθος παραδόσεων και συμβολισμών. Χρησιμοποιούν ακριβά υλικά, ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα, λέγοντας: "Ο Χριστός γεννιέται , το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει." Πλάθουν το ζυμάρι και παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την υπόλοιπη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες απ΄ τη ζύμη. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι και το στολίζουν με σχήματα με το μαχαίρι ή με το πιρούνι, όπως λουλούδια , φύλλα, καρπούς, πουλάκια ή άλλα σχέδια.Γύρω - γύρω διάφορα, διακοσμητικά σκαλιστά στο ζυμάρι ή πρόσθετα στολίδια. Αυτά τόνιζαν το σκοπό του χριστόψωμου και εξέφραζαν τις διάφορες πεποιθήσεις των πιστών. Χριστούγεννα ανήμερα, ο νοικοκύρης παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σ' όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
Χαρακτηριστικό είναι ότι παλαιότερα στην Κρήτη ακόμη και τα ζώα είχαν μερίδα και στο Χριστόψωμο. Το ανακάτευαν με τα πίτουρα ή άλλου τύπου ζωωτροφή και το έδιναν στα ζώα να το φάνε, για να ευλογηθούν κι αυτά. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι τα ζώα ήταν βασικό στοιχείο που προσδιόριζε και είχε επίπτωση στην οικονομική κατάσταση της οικογένειας.
Το έθιμο της ζύμης στην Κρήτη
Στην επαρχία Αμαρίου, στο Ρέθυμνο, τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων βάζανε λίγη ζύμη σ’ ένα ξύλινο σκαφάκι και ενώ ξενυχτούσαν τρώγοντας και πίνοντας, η ζύμη φούσκωνε και γινόταν προζύμι. Πίστευαν, λοιπόν, ότι εκείνη τη χρονική στιγμή ήταν η ώρα που γεννιέται ο Χριστός.
Με το έθιμο αυτό συνδέεται και ένα άλλο έθιμο, εκείνο με τα κλαδιά και τους βλαστούς που πολλές νοικοκυρές έκοβαν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων και τα πήγαιναν στο σπίτι. Τα έβαζαν σε ποτήρι με νερό και περίμεναν να ανθίσουν την ώρα της Θείας Γέννησης.
Το ακοίμητο τζάκι
Το "ακοίμητο" τζάκι με τα μεγάλα κούτσουρα (δηλαδή το τζάκι που δεν σβήνει αλλά συνεχίζει να ανάβει για μέρες ολόκληρες) εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να δίνει τον τόνο μιας γιορτής οικογενειακής και θαλπωρής που όλοι αναζητούν. Οι παλαιότεροι έλεγαν πώς μέσα από την αθρακιά (την στάχτη) μπορούσαν να μαντέψουν τα μελλούμενα.
Τα καρακατζόλια
Η κρητική άποψη για τα καρακατζόλια είναι ότι τα παιδιά που γεννιούνται την ημέρα των Χριστουγέννων, μεταμορφώνονται δε σε καρακατζόληδες, μικρά άτακτα και σκανταλιάρικα τερατάκια που εμφανίζονται κάθε χρόνο την παραμονή των Χριστουγέννων. Αλλά την ημέρα τ’ Αγιασμού ξαναγίνονται άνθρωποι – κι αυτό συνεχίζεται κι όταν μεγαλώσουν.
Οι αέρηδες
Το έθιμο των «αέρηδων» ήταν κάτι που υπήρχε έντονα και τείνει να χαθεί γιατί οι άνθρωποι απομακρύνονται από τη σοφία της φύσης. Από την παραμονή των Χριστουγέννων λοιπόν οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι ψαράδες έλεγαν «πώς παλεύουν οι καιροί, και οι αέρηδες ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτισθεί». Όποιος γεννηθεί, ο αέρας δηλαδή που θα υπερισχύσει ως καιρικό φαινόμενο την ημέρα των Χριστουγέννων, αυτός θα είναι που θα επικρατήσει μέχρι των Φώτων και για το μεγαλύτερο μέρος του καινούριου χρόνου.
Τα κάλαντα
Γιορτές χωρίς κάλαντα δεν γίνονται! Τα κάλαντα της Κρήτης αφηγούνται τις δικές τους εορταστικές ιστορίες και μας αφήνουν να διακρίνουμε μερικά από τα ήθη και τα έθιμα του τόπου, που κάνουν την Κρήτη ένα τόπο τόσο ξεχωριστό.
Τα πιο γνωστά κάλαντα είναι αυτά των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, είναι δημοτικά ευχητικά και εγκωμιαστικά τραγούδια, που σκοπό έχουν να τέρψουν το νοικοκύρη και τη νοικοκυρά του σπιτιού, προκειμένου να δώσουν μεγαλύτερο κέρασμα. και σήμερα συνηθίζεται να ακούγονται κυρίως από παιδιά που μαζεύουν το χαρτζιλίκι τους. Όμως, τα παλιά χρόνια, τα κάλαντα δεν τα έλεγαν μόνο παιδιά, αλλά και ενήλικες, οι λεγόμενοι "καλαντάρηδες". Μαζεύονταν σε ομάδες και πήγαιναν από το ένα σπίτι στο άλλο και τραγουδούσαν. Τα κεράσματα ήταν πολλά και διάφορα. Από λάδι και ρακή μέχρι και μεζέδες, καθώς οι ανάγκες τότε ήταν διαφορετικές.
Η κρητική διάλεκτος δίνει ιδιαίτερο χαρακτήρα και ομορφιά σε κάθε στίχο. Κάθε τραγούδι δείχνει πώς πραγματικά ήταν τα Χριστούγεννα στην Κρήτη.
Αυτό δε που κάνει τα κάλαντα της Κρήτης μοναδικά είναι οι αυτοσχεδιασμοί. Οι ντόπιοι πατούσαν πάνω στους παραδοσιακούς στίχους και άλλαζαν λέξεις προκειμένου να ανταποκρίνονται στην κάθε περίσταση. Έτσι, τα κάλαντα διέφεραν από περιοχή σε περιοχή, από χωριό σε χωριό ή ακόμα και από σπίτι σε σπίτι. Για παράδειγμα, εάν το σπίτι στο οποίο πήγαιναν να πουν τα κάλαντα δεν είχε τη δυνατότητα να τους φιλέψει πολλά πράγματα, ζητούσαν κάτι πιο λιτό. Εάν, όμως, πήγαιναν σε ένα πιο πλούσιο σπίτι οι απαιτήσεις ήταν μεγαλύτερες.
Διαβάζοντας προσεκτικά στους στίχους από τα κάλαντα βρίσκει κανείς στοιχεία από τον πλούσιο πολιτισμό της Κρήτης και τα έθιμα που συναντούμε στην Κρήτη κατά την περίοδο των Χριστουγέννων.
Κρητικά κάλαντα Χριστουγέννων
Καλήνεσπέραν άρχοντες, αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη θεία Γέννηση να πω στ' αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλη
οι ουρανοί αγάλλονται χαίρετ' η κτίσις όλη.
Εντός σπηλαίου τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων
ο Βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων.
Εκ της Περσίας έρχονται τρεις μάγοι με τα δώρα
άστρο λαμπρό τους οδηγεί χωρίς να λείψει ώρα.
Φτάσαντες εις Ιερουσαλήμ με πόθονερωτώσι
πού εγεννήθη ο Χριστός να πάν να τον ευρώσι!
Διά Χριστόν ως ήκουσε ο βασιλεύς Ηρώδης
αμέσως εταράχθηκε έγινε θηριώδης.
Ότι πολλά φοβήθηκε διά τη βασιλεία
μην του την πάρει ο Χριστός και χάσει την αξία.
Κράζει τους μάγους και ρωτά πού ο Χριστός γεννάται;
Εις Βηθλεέμ ηξεύρομεν ως η γραφή διηγάται.
Γεννάται κι αναθρέφεται με μέλι και με γάλα
το μέλι τρών οι άρχοντες το γάλα οι αφεντάδες
και στο μελισσοβότανο να λούζονται οι κυράδες.
Κερά ψηλή κερά λιγνή κερά καμαροφρύδα
κερά μου τον υγιόκα σου και τον πρωτότοκό σου
για λούστονε για χτένιστον για στείλτον στο σχολειό του
να τονε δείρει ο δάσκαλος με τρία κλωνάρια μόσχο
και να του σκούξουν τα παιδιά: μωρέ μοσκοδαρμένε
μωρέ και πούν' τα γράμματα, μωρέ και πουν ο νούς σου;
Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα
και κρουσταλίδα του γιαλού και πάχνη από τα δέντρα
Aπού τον έχεις τον υγιό το μοσχοκανακάρη
λούζεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέμπεις.
Κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ' ένα χρυσό βεργάλι
και η κυρά δασκάλισσα με το μαργαριτάρι.
Έχετε γιο στα γράμματα που σέρνει το κοντύλι
να του τ΄αξώσει ο Θεός να βάλει πετραχήλι.
Επόπαμε του γιόκα σας να πούμε και τση κόρης
έχετε κόρη όμορφη γραμματικός τη θέλει
μ' αν είναι και γραμματικός πολλά προυκιάγυρεύγει.
Είπαμε δα για την κερά ας πούμε και τση βάγιας
άψε βαγίτσα το κερί, άψε και το λυχνέρι
και κάτσε και ντουσούντισεήντα θα μας εφέρεις.
Για απάκι, για λουκάνικο, για χοιρινό κομμάτι
κι από τον πείρο του βουτσούνα πιούμε μια γεμάτη.
Κι από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι
κι αν το΄χει κάνει η γαλανή ας είναι ζευγαράκι
κι από το πιθαράκι σου λάδι ένα κουρουπάκι
κι αν είναι κι ακροπλιάτερο βαστούμε και τ' ασκάκι.
Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα
και φέρε και γλυκό κρασί να πιουν τα παλληκάρια
Κι αν είναι με το θέλημα, άσπρη μου περιστέρα
Κι ακόμα δεν τον δεν το ήβρηκες το μάνταλο ν' ανοίξεις
Να μας εβάλεις μια ρακή, κι ύστερα ν' ασφαλίσεις.
Καλά Χριστούγεννα!
Αργυρώ Δασκαλάκη
(ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΚΡΗΤΩΝ ΚΩ «Ο ΤΑΛΩΣ»)
