Κατόπιν εύλογης και δικαιολογημένης επιθυμίας των αγαπητών αναγνωστών, σχετικά με το Εργοστάσιο ντοματοπελτέ της ΑΒΙΚΩ, θα προσπαθήσω να αναφερθώ με αυτό το αφιέρωμα, στην πολύτιμη παρουσία και στην μεγάλη προσφορά του. Το παλιό Εργοστάσιο της ΑΒΙΚΩ, μας φέρνει όχι μόνο νοσταλγικές αναμνήσεις, αλλά και ιστορικές αναφορές.
Τότε που η Αγροτική Βιομηχανία, άνθιζε στο νησί μας. Τότε που η παραγωγή της ντομάτας, ήταν το κυρίαρχο προϊόν και η Κως ευημερούσε. Υπήρχαν, για αυτό το σκοπό και άλλα εργοστάσια.
Όπως το εργοστάσιο της εφοπλιστικής οικογένειας Νομικού - Αμπατζή στο Κούμπουρνο, δηλ στη νέα Αλικαρνασσό, απέναντι από τον νεόδμητο Ιερό Ναό του Αγίου Παύλου. Το εργοστάσιο ‘Φάρος’ των αδελφών Κανακάρη ‘ΑΝΤΕΛΚΑΝ’ στην Λάμπη. Το εργοστάσιο ‘Αφροδίτη’ του Τάκη Χαραλαμπόπουλου στο Τιγκάκι. Το εργοστάσιο του Γκίκα στο Μαστιχάρι. Το εργοστάσιο του Λυκούδη στο Πυλι. Το εργοστάσιο του Καραμολέγκου στο Μαρμάρι και του Μενδρινού στην Καρδάμαινα. Πιο παλιά υπήρχαν τα εργοστάσια των αδελφών Χατζημάρκου, δίπλα στη παραλία της ΔΕΗ και της οικογένειας Βρακίδη, στην Μεροπίδα.
Όποτε περάσω την παραλιακή οδό της Λάμπης, με λύπη μου βλέπω το παλιό Εργοστάσιο ντομάτας της ΑΒΙΚΩ, να στέκεται εκεί ένα ερειπωμένο, βρώμικο και εγκαταλειμμένο, άδειο κτήριο. Όμως το παλιό εργοστάσιο της ΑΒΙΚΩ, στην περιοχή της Λάμπης, είναι ένας τεράστιος χώρος δεκατεσσάρων στρεμμάτων, που παραμένει κλειστό, έρημο και βρώμικο, το οποίο άλλοτε το πουλούσαν και άλλοτε το νοίκιαζαν. Μέχρι σήμερα ο μόνος του σκοπός είναι, ότι έγινε ένας χώρος έκφρασης και δημιουργίας, για αυτοδίδακτους, ερασιτέχνες και μη ζωγράφους, με εντυπωσιακά γκράφιτι.
Ξεφυλλίζω παλιές αναφορές και ανατρέχω στα ιστορικά αρχεία του Δήμου, καθώς και στις διάφορες αφηγήσεις των πιο παλιών, που πέρασαν και εργάστηκαν εκεί, σχετικά με την ΑΒΙΚΩ. Ας κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο και μια ιστορική ανάδρομη, για να θυμηθούμε τις χρονολογίες που μεγαλούργησε η ΑΒΙΚΩ, ακολουθώντας την άνοδο και τη πτώση, της ντόπιας Αγροτικής Βιομηχανίας.
Έτσι το 1954, ιδρύεται ο Αγροτικός Συνεταιρισμός, πωλήσεως και επεξεργασίας γεωργικών προϊόντων. Αποφασίζεται τότε να αγοραστεί από τον οργανισμό ακινήτων, πάνω σε περιουσία στου Δημοσίου, το οικόπεδο όπου βρίσκεται το κονσερβοποιείο και το εργοστάσιο ντομάτας, που ονομάζεται κονσερβοποιείο Αγροτικού Συνεταιρισμού, επεξεργασίας προϊόντων νήσου Κω. Προσλαμβάνεται και ο πρώτος γραμματέας αν θυμάμαι καλά, ήταν ο γείτονας μας και συνταξιούχος σήμερα, ο κ. Πασχάλης ο Χατζηνικολάου. Αμέσως τότε διορίζεται πενταμελής διοικούσα επιτροπή, που αναλαμβάνει την διαχείριση του εργοστάσιου, που λειτούργει υπό την μορφή μιας άτυπης κοινοπραξίας και ονομάζεται Αγροτική Βιομηχανία Κω δηλ ΑΒΙΚΩ. Το Εργοστάσιο λειτούργησε, με την συνεργασία της ΑΤΕ - Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος, με το 51% και 49% ο Αγροτικός Συνεταιρισμός.
Το 1957 η ΑΒΙΚΩ μεγαλώνει, αναπτύσσεται και επεκτείνεται σε άλλες, νέες κτηριακές εγκαταστάσεις. Τότε η ΑΒΙΚΩ, με καινούργιο μηχανολογικό εξοπλισμό, αύξησε την δυνατότητα παραγωγής σε 30- 40 τόνους ημερησίως. Αυτό συνέβη αφού το 1960, η ντομάτα κατάφερε να γίνει, το κυρίαρχο αγροτικό προϊόν, στο εύφορο νησί μας.
Στη συνέχεια το 1965, σε γειτονικό Δημόσιο χώρο, σε 15 στρεμμάτων οικόπεδο, με σχέδια της ΑΤΕ, δηλ της Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος, κατασκευάζεται και άλλο νέο εργοστάσιο, δεκαπλάσιας ικανότητας επεξεργασίας και μεταποίησης ντομάτας. Εκείνα τα χρόνια, ήταν τόσο μεγάλη η παραγωγή, που η ΑΒΙΚΩ νοίκιαζε και ιδιωτικά φορτηγά, που το καθένα μπορούσε να μεταφέρει μέχρι 1200-1500 καφάσια ντομάτας την ημέρα. Με αυτό τον τρόπο, αύξησε κατακόρυφα τις εξαγωγές, προς Ευρώπη, Αφρική και Ασία. Σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα, οι παλιές και οι νέες εγκαταστάσεις της ΑΒΙΚΩ, λειτουργούσαν όλες μαζί, ως μια μεγάλη μονάδα τοματοπολτού, με δυναμικότητα 400 τόνους επεξεργασίας ντομάτας την ημέρα. Οι αγρότες της Κω, καλλιεργούσαν εκείνα τα χρόνια, πάνω από 10 χιλιάδες στρέμματα ντομάτας. Έτσι παράγεται το 50% του Ελληνικού τοματοπολτού, που διοχετεύεται και εξάγεται και στις πέντε Ηπείρους. Η δεκαετία 1965-1975, είναι η χρυσή εποχή της ντομάτας και συνεπώς, της ΑΒΙΚΩ και λοιπών εργοστασίων.
Δεκάδες οι εργαζόμενοι στα εργοστάσια, οι περισσότερες οικογένειες είχαν και από έναν, με μηδέν ανεργία στο νησί μας. Ήταν πολλές οι οικογένειες, που περνούσαν άνετα, με όλα σχεδόν τα ενήλικα μέλη τους να εργάζονται. Πολλοί εργάτες, ερχόταν και από άλλα μέρη της Ελλάδος για δουλειά, όπως από Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Άλλοτε πάλι οι φοιτητές, οι τελειόφοιτοι Λυκείων, εργάζονταν τα καλοκαίρια, για να κάνουν το χειμερινό χαρτζιλίκι τους. Ατέλειωτοι κάμποι με κατακόκκινες ντομάτες, εξασφάλιζαν μεροκάματο, σε άοκνους εργάτες και αργατίνες, δηλ εργάτριες. Κάτω από τον καυτό θερινό ήλιο, μάζευαν τις ντομάτες, τις έβαζαν σε καφάσια και από εκεί ερχόταν το φορτηγό και τις έπαιρνε. Πολλές φορές για να τις βγάλουν ως το δρόμο, τις φόρτωναν στα υποζύγια. Δούλευαν ασταμάτητα, μέχρι το γέρμα του ήλιου, ώσπου αργά το βράδυ, να ξεκουραστούν στα πρόχειρα τσαρδάκια, δηλ τις καλοκαιρινές ψάθινες καλύβες τους. Οι βάρδιες ήταν συνεχόμενες, πρωινές, μεσημβρινές, βραδινές, μεσονύκτιες.
Ο θόρυβος διαρκής και εκκωφαντικός, από τα πελώρια μηχανήματα, πλυσίματος, σύνθλιψης, πολτοποίησης και κονσερβοποίησης της ντομάτας. Με τα χρόνια, η μετανάστευση και η έλευση της τουριστικής βιομηχανίας, αλλάζει και μετασχηματίζει, την τοπική οικονομία του νησιού. Έτσι το 1990 η παράγωγη της ντομάτας, θα μειωθεί στα 1500 στρέμματα και θα δημιουργήσει πρόβλημα και στην ΑΒΙΚΩ, από την έλλειψη πρώτης ύλης.
Τα επόμενα τέσσερα χρόνια, σταδιακά άρχισε πια να κλείνει η ΑΒΙΚΩ, αφού η στρεμματική καλλιέργεια μειώθηκε στα 250 στρέμματα και έτσι το Εργοστάσιο τελικά, έκλεισε το 1994. Τα κτήρια της ΑΒΙΚΩ, αποτελούν τμήμα της Αρχαιολογικής Βιομηχανίας, του τόπου μας. Το 1995 και ενώ οι κτηριακές εγκαταστάσεις, ο μηχανολογικός εξοπλισμός και τα αρχεία της ΑΒΙΚΩ, διατηρούνται σε άριστη κατάσταση, κατατίθεται πρόταση το 1997 από τον Δήμο της Κω στο Υπουργείο Αιγαίου, για να κηρυχτεί διατηρητέο και το νέο εργοστάσιο της ΑΒΙΚΩ. Για άγνωστους λόγους δεν εκδόθηκε η πολυπόθητη υπουργική απόφαση από το Υπουργείο Πολιτισμού, με υπουργό του ΠΑΣΟΚ τότε τον κ. Ευάγγελο Βενιζέλο.
Παράλληλα ο Δήμος Κω, κάνει πρόταση προς την Αγροτική Τράπεζα, για την παραχώρηση του ακίνητου του Εργοστάσιου.
Το 1998, καταθέτει εκ νέου πρόταση ανταλλαγής ο Δήμος για να περιέλθει στην ιδιοκτησία του, το νέο Εργοστάσιο της ΑΒΙΚΩ, καθώς και το Οινοποιείο. Τελικά ούτε και αυτή η πρόταση έλαβε απάντηση, αλλά δεν είχε και καμιά συνέχεια. Το 2001 η Αγροτική Τράπεζα, λόγω υπέρογκων οφειλών από δάνεια, τόκους, υπερημερίες κλπ, γίνεται ιδιοκτήτρια εξολοκλήρου της ΑΒΙΚΩ. Αδειάζει το χώρο από τα μηχανήματα και μειώνει έτσι, περισσότερο την ιστορική αξία του κτηρίου. Το 2002, έγινε διεκδίκηση από τον Δήμο και από ειδική επιτροπή πολιτών του νησιού, της κήρυξης των κτηρίων της παλιάς και νέας ΑΒΙΚΩ και του Οινοποιείου, ως διατηρητέων, ιστορικών κτηρίων.
Το 2003, χαρακτηρίστηκε διατηρητέα, μόνο η παλιά ΑΒΙΚΩ, που ανήκε στον Δήμο της Κω. Παρόλα αυτά το 2006 παραχωρούνται στο Δήμο Κω, το Οινοποιείο και η παλιά ΑΒΙΚΩ, εκτός της νέας ΑΒΙΚΩ. Τότε ο Δήμος, μαζί με την επιτροπή πολιτών στήριξης της ΑΒΙΚΩ, ζητάνε και το κτήριο της νέας ΑΒΙΚΩ, να επιστρέψει εκεί όπου ανήκει στους πολίτες της Κω.
Όμως η Αγροτική Τράπεζα, αρνείται να το παραχωρήσει. Ξαφνικά το 2009, η Αγροτική Τράπεζα, αναγγέλλει την πώληση του άδειου κτηρίου.
Όμως η κινητοποίηση των πολιτών και του Δήμου, αποτρέπουν αυτή την ενέργεια. Ωστόσο φαίνεται πως αυτός ο αγώνας συνεχίστηκε, μέχρι το 2019, όταν κατεδαφίστηκε ολοσχερώς το έρημο πια και ερειπωμένο κτήριο της νέας ΑΒΙΚΩ, αφού η Αγροτική Τράπεζα το πούλησε σε ιδιώτη.
Για το νησί μας η ΑΒΙΚΩ, αποτέλεσε το μεγαλύτερο βιομηχανικό συγκρότημα, που λειτούργησε ποτέ στον τόπο μας και μας έκανε όλους υπερήφανους. Έδωσε δουλειά, σε αρκετούς εργαζόμενους και έθρεψε πολλές οικογένειες. Το κλείσιμο της σήμανε και το τέλος μιας εποχής, της καλλιέργειας της ντομάτας και της χρυσής εποχής, της Αγροτικής Βιομηχανίας και της πιο ανθηρής οικονομίας του νησιού μας. Και όμως ό, τι φεύγει δεν ξεχνιέται και ότι πεθαίνει, ζει μέσα στην κάρδια και στις αναμνήσεις μας. Άραγε θα ξαναζήσουμε εμείς και τα παιδιά μας, τέτοιες εποχές ευημερίας; Ποια θα είναι η τύχη, των υπόλοιπων, ιστορικών εργοστασίων και των κτηρίων τους;
Ξανθίππη Αγρέλλη
