Για άλλους Θεός, για κάποιους Σύμπαν, , για την Μέση Ανατολή ενίοτε ο Αλλάχ, για άλλους κάτι ανώτερο, το Θείο, η Πηγή, η Ζωτική Ενέργεια ή …ο Ανώτερος εαυτός . Κι όμως, είτε ως προσωπική μορφή είτε ως άυλη δύναμη, για όλους είναι κάτι – ή, ακόμα κι όταν δεν είναι τίποτα, πάλι κάτι είναι. Η ίδια η απουσία πίστης συνιστά μια θέση, μια κοσμοθεωρία, μια στάση απέναντι στο άγνωστο και στο ακατανόητο.
Η ανάγκη του ανθρώπου να αποδίδει αιτιακές σχέσεις σε όσα δεν μπορεί να εξηγήσει ήταν και παραμένει σταθερή από την αυγή της ανθρωπότητας. Στη σύγχρονη εποχή –μια εποχή εκρηκτικής τεχνολογικής προόδου, πληροφορίας και «παντοδυναμίας» του ανθρώπου– παρατηρούμε κάτι παράδοξο: όσο περισσότερο προσπαθούμε να ελέγξουμε τη ζωή, τόσο περισσότερο χάνουμε τον εαυτό μας μέσα στην πολυπλοκότητά της. Και κάπως έτσι, ο άνθρωπος επιστρέφει στις αρχέγονες βάσεις του, αναζητώντας ξανά νόημα, σύνδεση, ελπίδα.
Άλλωστε, σε πολλές από τις ψυχικές παθήσεις από τις οποίες υποφέρει σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού — όπως η μείζων καταθλιπτική διαταραχή, η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, και άλλες — παρατηρείται ακριβώς αυτό: ο άνθρωπος χάνει τα νοήματά του ή αποκόπτεται από ό,τι του έδινε κατεύθυνση. Βυθίζεται σε μια καθημερινότητα χωρίς νόημα, και τότε η ζωή μετατρέπεται σε μια μηχανική επανάληψη, χωρίς πυρήνα, χωρίς "γιατί". Η ίδια η έννοια του νοήματος δηλώνει γνωστική επεξεργασία, συνειδητοποίηση, κατανόηση – είναι μια νοητική κατασκευή που προηγείται και συνοδεύει κάθε πράξη με ψυχικό βάθος.
Αρκετοί μπορεί να υποστηρίξουν πως το νόημα δεν είναι απαραίτητο· πως η ζωή απλώς συμβαίνει, και αυτό είναι αρκετό. Και πράγματι, αυτή η θέση έχει υπαρξιακή βάση. Όμως, θέλοντας να στηρίξω και την πλευρά της επιστήμης —της ψυχολογίας στην οποία ανήκω και εγώ , οφείλω να πω πως το νόημα είναι το εφαλτήριο της ζωής.
Είναι αυτό που κινητοποιεί τη σκέψη, τη βούληση, την πράξη. Είναι η ρίζα της ψυχικής ανθεκτικότητας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως το νόημα σχετίζεται τόσο με τη θεραπεία, όσο και με την αυτοπραγμάτωση.
Όπως λέει και η φράση, «η θέληση κινεί θεούς και δαίμονες»— και μεταφορικά, ισχύει απόλυτα: όταν ο σκοπός υπερβαίνει την ατομικότητα, τότε ενεργοποιούνται εσωτερικοί μηχανισμοί δύναμης, αντοχής και ελπίδας. Η ύπαρξη ενός σκοπού —όχι ως εξωτερικού στόχου, αλλά ως βαθιάς κατεύθυνσης ύπαρξης— φαίνεται να αλλάζει τον τρόπο που ο άνθρωπος βιώνει τη ζωή του, ακόμη και μέσα στον πόνο.
Ακόμα και στην ιατρική, βλέπουμε μια μετατόπιση: από την απόλυτη κυριαρχία των φαρμακευτικών σκευασμάτων προς τη στροφή σε εναλλακτικές θεραπείες, φυσικές μεθόδους και ολιστικές προσεγγίσεις. Η ομοιοπαθητική, η ενεργειακή ιατρική, ο βελονισμός, η βοτανοθεραπεία ερευνώνται και εφαρμόζονται ολοένα και περισσότερο. Πολλοί επιστήμονες αποδίδουν τα αποτελέσματά τους στο φαινόμενο του placebo, και η επιστήμη ορθώς απορρίπτει ή αμφισβητεί ό,τι δεν μπορεί να αποδείξει. Αυτή είναι άλλωστε και η λειτουργία της: να ερευνά, να επιβεβαιώνει, να απορρίπτει.
Ωστόσο , το παράδοξο είναι ότι ενώ συνεχώς εξελίσσουμε τα εργαλεία κατανόησης του κόσμου, το θεμελιώδες ερώτημα παραμένει:
Υπάρχει Θεός; Κι αν ναι, γιατί επιτρέπει τον πόνο, την αδικία, τις απώλειες;
Σε αυτό το ερώτημα —αν υπάρχει ή όχι Θεός, κάτι ανώτερο, μια υπέρτατη Αρχή— λογική απάντηση δεν μπορούμε να δώσουμε. Και, πολύ πιθανόν, δεν θα μας δοθεί και ποτέ. Ωστόσο, αν το ξανασκεφτούμε βαθύτερα… ίσως δεν έχει και τόση σημασία. Η ίδια η λέξη ύπαρξη (από το υπό + άρχω) υποδηλώνει πως προηγείται κάτι — μια Αρχή, πάνω στην οποία εδράζεται το «είναι» μας. Αν εγώ υπάρχω, τότε βρίσκομαι υπό μιας αρχής. Με αυτή την έννοια, ίσως και το ίδιο το ερώτημα να είναι εσφαλμένο ή τουλάχιστον μερικό, κατά τη δική μου ταπεινή γνώμη. Ίσως το ζητούμενο δεν είναι αν υπάρχει Θεός, αλλά πώς ζω εγώ με αυτή την ερώτηση μέσα μου.
Κάπου εκεί γεννιέται η πίστη. Όχι ως απάντηση με λογικά επιχειρήματα, αλλά ως εσωτερική στάση ζωής. Η πίστη δεν είναι γνώση — είναι εμπιστοσύνη. Είναι η ήσυχη, σιωπηλή δύναμη που δεν απαιτεί αποδείξεις, αλλά επιμένει να ελπίζει. Είναι η ανάγκη του ανθρώπου να νιώσει ότι δεν είναι μόνος· ότι κάτι ή κάποιος τον βλέπει, τον ακούει, του δίνει προοπτική. Πάνω απ’ όλα όμως, η πίστη είναι αυτό που επιτρέπει στον άνθρωπο να βρίσκει νόημα μέσα του, ακόμα και όταν όλα γύρω του μοιάζουν κενά.
Υπό αυτήν την έννοια, η πίστη δεν είναι στροφή προς το έξω, αλλά επιστροφή προς τον πυρήνα του εαυτού. Είναι η ενεργοποίηση του εσωτερικού εκείνου κέντρου από το οποίο εκκινούν οι πράξεις, οι αποφάσεις, η κατεύθυνση της ζωής. Ο άνθρωπος θα ενεργήσει σύμφωνα με την πίστη του, όποια κι αν είναι αυτή: σε Θεό, σε αξίες, σε σκοπό, σε μια βαθύτερη τάξη του κόσμου. Η πίστη αλλάζει την κατεύθυνση, όχι απαραίτητα την πραγματικότητα. Αλλά όταν αλλάζει η κατεύθυνση, τότε αλλάζει και η εμπειρία της πραγματικότητας. Κι εκεί, ίσως, ξεκινά η ελευθερία.
Ο ρόλος της πίστης στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας
Από μια ψυχολογική σκοπιά, η πίστη –είτε σε Θεό, είτε σε ένα ανώτερο νόημα ή κοσμική τάξη– λειτουργεί συχνά ως προστατευτικός μηχανισμός έναντι του υπαρξιακού άγχους και της ψυχικής κατάρρευσης. Πλήθος ερευνών έχουν καταδείξει ότι η συνδεσιμότητα με κάτι "πέρα από τον εαυτό" ενισχύει την ψυχική ανθεκτικότητα, μειώνει τα επίπεδα άγχους και βοηθά στην αν πλαισίωση του πόνου και της απώλειας (Pargament, 1997· Koenig et al., 2012). Η πίστη δεν προσφέρει πάντα απαντήσεις, αλλά προσφέρει πλαίσιο. Δίνει μορφή σε ένα χάος που αλλιώς θα ήταν αβάσταχτο. Σε στιγμές όπου η λογική παύει να αρκεί, ο άνθρωπος αναζητά νόημα – και το νόημα είναι συχνά θεραπευτικό από μόνο του.
Άλλωστε, ασθενείς με κατάθλιψη ή αγχώδεις διαταραχές συχνά περιγράφουν μια αίσθηση εσωτερικού κενού ή την αδυναμία να βρουν σκοπό ύπαρξης. Εκεί, η δουλειά η δική μας (ψυχοθεραπευτικά) δεν είναι μόνο να μειωθούν τα κλινικά συμπτώματα, αλλά να μπορέσει το άτομο να ανασυνδέσει την εσωτερική του ζωή με κάτι πιο βαθύ . Υπαρξιακοί θεραπευτές όπως ο Yalom ή ο Frankl τοποθέτησαν την αναζήτηση νοήματος στο επίκεντρο της θεραπευτικής διαδικασίας. Η πίστη –όχι ως δόγμα, αλλά ως εσωτερική αίσθησηεμπιστοσύνης συχνά γίνεται η αφετηρία για ψυχική ανάκαμψη, εσωτερική γαλήνη και τελικά αλλαγή. Γίνεται δηλαδή μια επιστροφή προς τα ενδότερα , προς τον πυρήνα του ατόμου , εκεί που όλα ξανά επαναπροσδιορίζονται .
Η ίδια η έννοια του σκοπού –του να υπάρχει μια κατεύθυνση, ένα "γιατί"– αποτελεί θεραπευτικό εργαλείο από μόνο του. Η εσωτερική κινητοποίηση προς κάτι μεγαλύτερο από εμάς, η επαναδιαπραγμάτευση με τον εαυτό και η απόφαση να προχωρήσουμε, ακόμη κι αν δεν ξέρουμε το πώς, αγγίζει τα όρια του ιερού. Ο σκοπός λειτουργεί σαν ένας εσωτερικός φάρος που δεν σε εμποδίζει να χάσεις το δρόμο, αλλά σε κρατά συνδεδεμένο με την κατεύθυνση.
Αν το φανταστούμε θεολογικά, ο σκοπός μοιάζει με μια κλήση, ένα κάλεσμα από κάτι ανώτερο – εκείνο που στη χριστιανική παράδοση περιγράφεται ως Πρόνοια ή ακόμα και ως "θέλημα Θεού". Δεν σημαίνει ότι γνωρίζουμε την πορεία, αλλά πιστεύουμε ότι υπάρχει. Η πίστη δεν είναι πληροφορία· είναι προσανατολισμός. Είναι σαν μια πυξίδα που δείχνει πάντα προς το Φως, ακόμα και μέσα στη νύχτα της ύπαρξης. Γι’ αυτό και η ψυχή, όσο κι αν παρεκκλίνει, ποτέ δεν ξεχνά εντελώς πού ήθελε να πάει.
Όταν κάποιος αποκτήσει αυτή την αίσθηση σκοπού –είτε μέσω της πίστης, είτε μέσα από τον πόνο, είτε μέσα από τη σιωπή– τότε δεν είναι πλέον μόνος. Γιατί νιώθει ότι κάποιος ή κάτι τον περιμένει στο τέλος του δρόμου. Και αυτό, πολλές φορές, αρκεί για να συνεχίσει. Ο σκοπός δηλαδή έχει μεγαλύτερη σημασία από την επίτευξη του.
Η απουσία σκοπού συνδέεται με αυτό που ονόμασε ο Viktor E. Frankl ψυχίατροs και επιζών του Ολοκαυτώματος υπαρξιακό κενό– μια αίσθηση εσωτερικής κενότητας που συχνά εκδηλώνεται μέσα από κατάθλιψη, απάθεια ή αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές. Αντίθετα, το βίωμα ενός νοήματος που υπερβαίνει την ατομικότητα –μια αποστολή, μια πίστη, μια βαθύτερη "κλήση"– ενεργοποιεί μηχανισμούς ελπίδας, ανθεκτικότητας και
αυτοπραγμάτωσης. Η θετική ψυχολογία έρχεται να επιβεβαιώσει αυτή την άποψη, με τον Seligman (2011) να εντάσσει τον "σκοπό ζωής" ως βασικό πυλώνα στο μοντέλο της ευημερίας (PERMA).
Ακόμη και από κλινική σκοπιά, η έννοια του σκοπού χρησιμοποιείται θεραπευτικά σε πληθώρα ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων: από την υπαρξιακή και λογοθεραπεία, μέχρι τη γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία τρίτου κύματος (π.χ. ACT – Acceptance and Commitment Therapy), όπου η σύνδεση με αξίες και βαθύτερα νοήματα ζωής βοηθά το άτομο να κινητοποιηθεί προς την αλλαγή. Έτσι, η στροφή προς έναν σκοπό –ακόμη κι αν δεν είναι πλήρως ορισμένος– γίνεται καταλύτης για εσωτερική μετακίνηση, σταθερότητα και θεραπεία.
Στο τέλος, ίσως όλα ξεκινούν από μια εσωτερική φωνή. Όχι θορυβώδη, όχι επιτακτική, αλλά διακριτική, σταθερή, σχεδόν ιερή. Είναι η φωνή που ψιθυρίζει μέσα μας τον σκοπό μας, το νόημα της ύπαρξής μας, το γιατί ήρθαμε εδώ. Για άλλους είναι η φωνή του Θεού, για άλλους της ψυχής, του σύμπαντος ή της ζωής. Όπως κι αν την ονομάσουμε, είναι το κάλεσμα που έχει ο καθένας μέσα του. Και όσο κι αν την καλύπτει ο φόβος, η αμφιβολία ή ο πόνος, δεν σβήνει ποτέ. Η πίστη είναι το θάρρος να τη δούμε κατάματα. Και η ζωή, τελικά, είναι η διαδρομή προς το να την ακολουθήσουμε.
Βιβλιογραφία
Ano, G. G., & Vasconcelles, E. B. (2005). Religious coping and psychological adjustment to stress: A meta-analysis.
Journal of Clinical Psychology, 61(4), 461–480.
https://doi.org/10.1002/jclp.20049
Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being. Free Press.
Frankl, V. E. (2006). Man’s Search for Meaning. Beacon Press.
Kaptchuk, T. J. (2002). The placebo effect in alternative medicine: Can the performance of a healing ritual has clinical significance.
Koenig, H. G., King, D. E., & Carson, V. B. (2012). Handbook of Religion and Health
(2nd ed.). Oxford University Press.
Pargament, K. I. (1997). The Psychology of Religion and Coping: Theory,
Research, Practice. Guilford Press.
Yalom, I. D. (1980). Existential Psychotherapy. Basic Books. Wong, P. T. P. (2010). Meaning therapy: An integrative and positive existential psychotherapy. In Journal of Contemporary Psychotherapy, 40(2), 85–93.
In Annals of Internal Medicine, 136(11), 817–825.
