Οι γιορτές από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα ονομάζονται «δωδεκάμερα». Την παραμονή των Χριστουγέννων στα χωριά της Κω ζύμωναν σιταρένιο αλεύρι κι έπλαθαν τα «κουλλούρgια», τις «κουλλούρες» (γιορτινά ψωμιά), τα «ξύσματα» (ψωμιά σιταρένια, ζυμωμένα με ξυσμένη μυζήθρα και μυρωδικά) καθώς και τα «αφρένα» ή «εφτάζυμα» (αρωματισμένα ψωμιά, που το προζύμι τους γίνεται με τον αφρό βρασμένων ρεβιθιών και φύλλων δάφνης). Όλα αυτά τα «Χριστόψωμα» τα άλειφαν με κρόκο αυγού και τα πλούμιζαν με το χτένι. Ανήμερα τα Χριστούγεννα στα χωριά της Κω, νέοι και γέροι, γύριζαν παρέες κι επισκέπτονταν όλα τα σπίτια του χωριού, για να πουν τα κάλαντα και να ευχηθούν «τ’ αποχρόνου». Το κέρασμα στις επισκέψεις αυτές, εκτός από τα γλυκίσματα (κουραμπιέδες και μελομακάρονα) ήταν το κώτικο κρασί και οι μεζέδες. Τη γαλοπούλα ή το «πασκάτικο», δηλ. το γουρουνόπουλο, συνήθιζαν να τα σφάζουν, σύμφωνα με το έθιμο, την παραμονή της μεγάλης γιορτής. Λεγόταν πασκάτικο, γιατί τα Χριστούγεννα οι αγρότες της Κω πάσκαζαν, δηλαδή έτρωγαν το κρέας μετά από σαράντα μέρες νηστείας. Γι’ αυτό και ξεχώριζαν τις ημέρες των Χριστουγέννων από εκείνες της Λαμπρής, όπου εορτάζεται η Ανάσταση του Χριστού, με τη λαϊκή φράση: «Κάθε Πάσκαν gαι Λαμπρήν»!!!
Ζωντανό, βέβαια, παραμένει ως τις μέρες μας το έθιμο των καλάντων. Οι νέοι και οι νέες του νησιού ξεχύνονται στους δρόμους και στα σπίτια από το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων, για να τραγουδήσουν με το παραδοσιακό βυζαντινό τους μέλος, εκτός από το γνωστό στο Πανελλήνιο: «Καλήν ημέραν άρχοντες, αν είναι ορισμός σας….» και τα ακόλουθα κάλαντα, κρατώντας στα χέρια το γλυκόηχο τριγωνάκι τους:
Αυτή είναι η ημέρα όπου ήρθε ο Λυτρωτής
από Μαριάμ μητέρα εκ Παρθένου γεννηθείς.
Άναρχος αρχή λαμβάνει και σαρκούται ο Θεός,
ο αγέννητος γεννάται εις την φάτνη ταπεινός.
Άγγελοι το νέο λέγουν εις ποιμένας και βοσκούς,
ο αστήρ το θαύμα δείχνει εις τους μάγους και σοφούς (δίς).
Και του χρόνου!!!
~~~:~~~
Λέγανε κάποτε κι αυτό το Χριστουγεννιάτικο τραγούδι:
Χριστούγεννα, πρωτούγεννα,
πρώτη γιορτή του χρόνου,
εβγάτε, δείτε, μάθετε πού ο Χριστός γεννάται.
Γεννάται κι ανατρέφεται με μέλι και με γάλα.
Το μέλι τρώνε οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο το λούζονται οι κυράδες.
Ανοίχτε τα πουγκάκια σας τα σφιχτοκλειδωμένα
και δώστε μας τον κόπο μας απ’ το χρυσό πουγκί σας.
Αν είστε απ’ τους πλούσιους, φλουριά μη λυπηθείτε,
κι αν είστε απ’ τους πάμφτωχους, ένα ζευγάρι κότες!
Και σας καληνυχτίζουμε, πέσετε κοιμηθείτε,
ολίγον ύπνο πάρετε και πάλι σηκωθείτε,
στην εκκλησιά να τρέξετε μ’ όλη την προθυμία
και του Χριστού ν’ ακούσετε τη Θεία Λειτουργία.
Σ’ αυτό το σπίτι πούρθαμε πέτρα να μη ραγίσει
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει.
Την Πρωτοχρονιά πάλι όλες οι οικογένειες της Κω συνήθιζαν να φτιάχνουν τον «μπακλαβά» από φύλλα ζύμης που άνοιγαν με το «πιτθαριόξυλο» και τα άπλωναν στο ταψί με σησάμι καβουρδισμένο και καρύδι ή αμύγδαλο. Οι οικογένειες, που είχαν κορίτσια αρραβωνιασμένα και τα πλουσιόσπιτα έκαναν δυο ταψιά μπακλαβά, τον «καλό» δηλ. το μεγάλο ταψί και τον «κέλη» δηλ. το παρακατιανό μικρό ταψί, για να φαγωθεί την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Τον καλό τον χαλούσε, έπαιρνε, δηλαδή, το πρώτο κομμάτι από το ταψί, που έβαζαν μπροστά του, ο γαμπρός ή παλαιότερα ο παπάς, που έβγαινε στα χωριά και αγίαζε για το καλό του χρόνου. Οι ζευγάδες της Κεφάλου συνήθιζαν αντί μπακλαβά την Πρωτοχρονιά να κάνουν «σαρμουσάες», ένα είδος μπουρεκιών με γέμιση μπακλαβά.
Την Πρωτοχρονιά το είχαν σε καλό οι κάτοικοι της Κω να σφάζουν την «πούλλαν» (όρνιθα), που την έτρωγαν γεμιστή. Οι πιστικοί του νησιού έπαιρναν ένα αρνί από το κοπάδι τους, το έβαζαν μέσα στη μάντρα και του έδιναν να φάει μπακλαβά, για να γλυκάνει ο χρόνος. Το αρνί αυτό έπρεπε να είναι άσπρο και «μερακλίδικο» ( ωραίο). Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς επίσης πήγαιναν αυγή-αυγή στη βρύση, χωρίς να μιλήσουν, και έφερναν το «αμίλητο νερό». Μ’ αυτό «λαντουρούσαν» (ράντιζαν) το σπίτι κι όλους τους χώρους της μάντρας.
Στη Χώρα (την πόλη της Κω) τηρούσαν το έθιμο να αφήνουν αποβραδίς κοντά στο εικονοστάσι ένα ποτήρι νερό κι ένα πιάτο με τρία κομμάτια μπακλαβά ή εφτάζυμου ή βασιλόπιτας, το ένα του Χριστού, το άλλο του Άη Βασίλη και το τρίτο του φτωχού. Σε όλο δε το νησί πρόσεχαν πολύ το «ποδαρικό» και έδιναν σημασία στο ποιός θα πατήσει πρώτος το δεξί του πόδι στο κατώφλι του σπιτιού, για να φέρει «γούρι» στη νέα χρονιά. Αντάλλασσαν επίσης δώρα και χρήματα μεταξύ τους, κάνοντας τη λεγόμενη «μπουλιστρίνα» (μποναμά).
Ανήμερα την Πρωτοχρονιά στα χωριά συνέχιζαν τις επισκέψεις σε όλα τα σπίτια, όπου σερβίρεται ο μπακλαβάς με ρακί κι ανταλλάσσονταν ευχές, όπως «κι από χρόνου», «στις χαρές σας οι λεύτεροι», «να χαίρεστε οι παντρεμένοι το στεφάνι σας», «με υγεία κι ευτυχία το Νέο Έτος». Παντού γίνονταν γλέντια και χοροί. Χόρευαν πιασμένοι σε αλυσίδα τον «σιανό», απλό χωρίς φιγούρες χορό επτά βημάτων κι έλεγαν δίστιχα, όπως είναι τα «παινέματα», τα «παραχτυπήματα» (παραπονέματα) και τα «πεισματικά». Χόρευαν επίσης τον «συρτό», την «σούστα», τον «καλαματιανό», τον «κρητικό» κ.ά. χορούς.
ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι νέοι της Κω κρατώντας μεγάλα ομοιώματα εκκλησιάς ή καραβιού, κατάλληλα στολισμένα και φωτισμένα, έψαλλαν εκτός από τα γνωστά στο Πανελλήνιο κάλαντα: «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψιλή μου δεντρολιβανιά…» και τα ακόλουθα κάλαντα:
Εις αυτό το Νέον Έτος Βασιλείου εορτή
ήρθα να σας χαιρετήσω με την πρέπουσα ευχή.
Εύχομαι, λοιπόν, να ζείτε πολλούς χρόνους ευτυχείς
τον Βασίλειο τον Μέγα να’ χετε συνδρομητή.
Κι όσους έχετε στα ξένα να δεχθείτε με καλό
να σας δίνει ευτυχία τον Θεό παρακαλώ.
Ακολουθούσε η ευχή: Και εις έτη πολλά……. κι ένα κομμάτι μπακλαβά!
Στα δύσκολα για την Παιδεία χρόνια της Ιταλικής κατοχής των Δωδεκανήσων την παραμονή της Πρωτοχρονιάς η μαθητιώσα νεολαία του Ιπποκρατείου Γυμνασίου της Κω, την περίοδο της Ιταλοκρατίας και κυρίως μετά το έτος 1928, επιδιώκοντας να συλλέξει χρήματα για την ενίσχυση των Ελληνικών Σχολείων της Ορθόδοξης Κοινότητας, έψαλλε αντί καλάντων την ακόλουθη θαυμάσια μελωδία:
Εμείς η νέα γενεά με θάρρος και μ’ ελπίδα
θα πούμε την Πρωτοχρονιά στη λατρευτή πατρίδα.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
----:----
Συλλογιστείτε ορφανά που μένουν στο σκοτάδι
την προστασία σας ζητούν, το φως να δουν και πάλι.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
----:----
Συλλογιστείτε μέχρι χθες δεν είχαμε σχολεία
και τώρ’ αναστηλώθηκε Ελληνική Παιδεία.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΝΕΑ ΣΑΣ ΧΡΟΝΙΑ
ΒΑΣΙΛΗΣ Σ. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ